Het wordt iets minder droog in Brabant, maar de strijd om het (grond)water begint nu pas

“De zomer van 2025 eindigt in Nederland in de top-5 van warmste zomers ooit gemeten.” Aldus de NOS eind augustus. De regionale verschillen daarbij waren groot, met veel droogte en warmte vooral in het zuiden. Dat maakt nieuwsgierig naar de voortgang van het waterbeheer in Brabant in de afgelopen periode. Bijzonder is dat er sprake is van een gemengd beeld, van een waterscheiding zo u wilt. Aan de ene kant gingen namelijk de sombere tijdingen door die we al enige tijd over dit gebied lezen, met onder meer een alarmerend bericht van Natuurmonumenten en het Brabants Landschap over het droogvallen van de beek Beerze. Het verantwoordelijke waterschap moest grondwater oppompen om de beek te vullen. Volgens Natuurmonumenten was het de vierde keer in zeven jaar dat deze maatregel moest worden genomen.

Nieuw wetland

Aan de andere kant klonken er juist ook positievere geluiden. Bijzonder genoeg liet Natuurmonumenten op dezelfde dag (25 augustus 2025) van de bovenstaande alarmmelding ook een paginagrote advertentie plaatsen in de Volkskrant met als kop “De natuur opnieuw vormgegeven. Coca-Cola en The Coca-Cola Foundation steunen waterherstel.” De QR-code onderaan de pagina leidt naar een webpagina van de Amerikaanse frisdrankfabrikant, waarop wordt toegelicht hoe Natuurmonumenten met financiële hulp van Coca-Cola de vijvers van natuurgebied de Liskes heeft kunnen herstellen: “Nu kan het gebied zich ontwikkelen als wetland op de hoge droge zandgronden.” (..) “Zo kan water langer in het gebied worden vastgehouden en benut, wat helpt om de grondwaterstand op peil te houden en de natuur te versterken.” Uiteindelijk is dat ook in het belang van Coca-Cola zelf, dat de gevolgen van waterschaarste merkt in haar bottelarij in het Brabantse Dongen. Met haar steun voor de projecten van Natuurmonumenten compenseert ze haar eigen wateronttrekking. Wellicht een voorbeeld dat navolging verdient bij de grote datacenters in ons land?

Een ander hoopgevend bericht kwam eerder dit jaar van dijkgraaf Mario Jacobs, werkzaam bij waterschap Aa en Maas. Hij liet weten op LinkedIn blij te zijn met de regen van het pinksterweekeinde (na een extreem droog voorjaar) en gaf in het verlengde daarvan aan het grondwater in Brabant ook dit voorjaar weer laag stond, maar niet overal: “In de Deurnsche Peel (ons project Leegveld) steeg het grondwater juist boven verwachting. Daar hebben we als waterschap dan ook fors ingegrepen, zodat de natuur natter blijft. 39,5 km greppels en sloten gedempt, 40 km aan kades (“dijkjes”) aangelegd, met extra buffer voor 600.000 kuub water. De knop radicaal omgezet van afvoeren naar vasthouden.” Zijn waterschap heeft in diverse waterlichamen het peil verhoogd en al veel langer wordt er in het project Blauwe Poort in Laarbeek water geborgen en opgeslagen.

We keren uiteraard niet voor niets terug op onze schreden naar het Brabantse land. Drie jaar geleden bracht een onafhankelijke adviescommissie het rapport met de omineuze titel ‘Zonder water geen later’ uit. In een toelichtend interview op Gebiedsontwikkeling.nu gaf commissielid en voormalig Rijksbouwmeester Floris Alkemade aan hoe urgent de kwestie is: “De wateropgave is een rode draad die alle domeinen raakt. Zeker als je het over gebiedsontwikkeling hebt.” Alkemade pleitte ervoor de “logica van de bodem weer naar boven te halen”. In instrumentele termen droeg de adviescommissie onder meer het instellen van een ‘droogtemanager’ aan: “Die droogtemanager kan juist vanuit dat maatwerk aan de slag en in elke regio meekijken: wat is er in jullie gebied nou nodig?”

Belangrijke toevoeging

Zijn de adviezen van de commissie opgepakt in Brabant? Voor een deel wel, zo kunnen we concluderen langs een korte ronde langs de beleidsvelden. De genoemde droogtemanager is er nog niet, maar wel is er een Regionaal Water en Bodem Programma in 2022 gelanceerd, met een looptijd tot 2027. Doel is “een klimaatadaptief Brabant met veilig, schoon en voldoende water en een vitale bodem”. In 2025 is hier een addendum op gemaakt, inspelend op diverse ontwikkelingen waaronder de Kamerbrief Water en Bodem Sturend, het advies van de genoemde adviescommissie Droogte en de extreme weersomstandigheden door klimaatverandering. Een belangrijke toevoeging, mede ingegeven door de notitie ‘Bouwsteen Water en bodem’, die de Brabantse waterschappen in 2023 aan de provincie hebben aangeboden, is een herstel van het complete water- en bodemsysteem in Brabant. Dit systeem wordt voortaan sturend bij ruimtelijke plannen, op basis van het motto ‘niet alles kan overal’. Daarbij wordt onder meer de ‘Watersignaleringskaart’ gebruikt, die dient bij de locatiekeuze voor bijvoorbeeld woongebieden en bedrijventerreinen. Ook in de landbouw wil de provincie op deze manier gaan werken, waarbij gewaskeuzes en teelmethodes worden afgeleid van het water- en bodemsysteem (in plaats van andersom). Hiermee gaat in Brabant het aloude principe van ‘peil volgt functie’ op de helling.

Ook met andere middelen probeert de provincie Noord-Brabant de verdroging tegen te gaan (volgens eigen gegevens van de provincie is acht procent te droog). Zo is er de aanpak gericht op de ‘Natte Natuurparels’: 36.000 ha aan natuurgebieden die sterk afhankelijk zijn van hogere grondwaterstanden (en daarmee dus gevoelig zijn voor verdroging). Met gemeentes als ’s-Hertogenbosch wordt gewerkt aan het bergen van meer water, juist in tijden van (te) veel neerslag. Ook private partijen denken daarin mee.

Uiteraard lukt ook niet alles. Grondeigenaren willen soms niet vrijwillig meewerken en in dat geval is de provincie inmiddels bereid om zwaarder geschut in te zetten, zo liet gedeputeerde Hagar Roijackers (Natuur, Milieu en Aanpak Landelijk Gebied) in april op de eigen website weten: “Het afgelopen jaar hebben we met onze samenwerkingspartners al veel natuur- en waterprojecten gerealiseerd. Tegelijkertijd is een deel van lopende natuur- en waterprojecten met een wettelijke opgave niet afgerond omdat het nog niet is gelukt om op basis van vrijwilligheid met alle eigenaren tot afspraken te komen. Het ontbreken van deze laatste percelen zorgt er voor dat systeemherstel op de andere verkregen percelen ook niet lukt. Bij deze projecten zien we alleen nog de inzet van zwaarder instrumentarium als oplossing.”

Meer betalen voor grondwater

Een belangrijk nieuw accent in de aanpak van Noord-Brabant behelst het beheer van het grondwater. Hiervoor is de zogenaamde Droogteagenda opgesteld, die voortborduurt op een convenant van betrokken partijen (2021) en het Droogteadvies ‘Zonder water, geen later’. De agenda behelst een intensivering van de convenantsafspraken en gebruikt daarvoor de aanbevelingen van de adviescommissie. Een van de instrumenten die de provincie in dit verband wil gaan inzetten, is een verbreding van de ‘grondwaterheffing’. Deze moet per 1 januari 2026 ingaan (na goedkeuring door Provinciale Staten). “Niet langer betalen alleen bedrijven die meer dan 150.000 m3 grondwater per jaar oppompen, de grens wordt namelijk verlaagd naar 50.000 m3. Dit betekent concreet dat waar voorheen 27 bedrijven, inclusief twee drinkwaterbedrijven, betaalden voor het extra oppompen van grondwater, er vanaf 1 januari 2026 tussen de 200 en 500 bedrijven meer aan deze heffing gaan bijdragen. Het geld dat deze maatregel oplevert, wordt ingezet voor de financiering van het herstel van het grondwatersysteem.”

Deze kwestie van het grondwater is zeker niet iets dat alleen in Noord-Brabant speelt. Vergelijkbare geluiden komen uit het noorden van het land, waar het water in zwemplassen de laatste weken snel daalde en de bomen al eind augustus begonnen te verkleuren. Net als alle andere waterbedrijven in Nederland moet ook Waterleidingsmaatschappij Drenthe (WMD) hier aan haar plicht (volgens het Nationaal Plan van Aanpak Drinkwaterbesparing) voldoen om tien procent van de watervraag achter de hand te hebben. Gemakkelijk is dat overigens niet – even een uitstapje naast het thema van de waterkwantiteit – in een gebied waarin de waterkwaliteit veel te wensen overlaat. Niet voor niets luidde de WMD een jaar geleden de noodklok in een brief aan Gedeputeerde en Provinciale Staten van Drenthe: “Uit onderzoek en metingen blijkt dat WMD steeds meer vervuilende stoffen vindt in bronnen. Vervuiling afkomstig van landbouw, industrie en huishoudens.” In 11 van de 17 waterwinningen vond WMD vorig jaar vervuilende stoffen, waardoor de normen voor gezond drinkwater werden overschreden. In gebieden zoals dat van de Drentsche Aa leidt dat ertoe dat de drinkwatervoorziening voor onder meer de stad Groningen in gevaar kan komen.

Niet meer van deze tijd

Terug naar de waterhoeveelheid in Drenthe: er wordt verschillend gedacht over de mogelijkheden om grondwater in te zetten voor drinkwater en het tegengaan van verdroging. Dezelfde WMD lanceerde onlangs een innovatief plan om bij Assen enerzijds meer water op te pompen en anderzijds juist meer water in de ondergrond te injecteren. Dit laatste is onder meer afkomstig uit regenwater. Tegenstanders van het plan zijn er evenwel ook, zo liet emeritus-hoogleraar ecohydrologie Ab Grootjans in het Dagblad van het Noorden er niet veel in te zien: “Zijn kritiek: grondwaterwinning is niet meer van deze tijd. Door grondwaterwinning onttrek je kwelwater uit de diepe ondergrond. Dit water kan heel oud zijn: wel 2.000 tot 6.000 jaar en heeft grote waarde voor de natuur van de Drentsche Aa. Op sommige plekken komt kwelwater door de druk aan de oppervlakte en brengt nuttige stofjes zoals calcium en ijzer waar zeldzame planten goed op gaan.”

Het is deze boodschap die Grootjans met een aantal andere experts heeft neergelegd in de publicatie ‘Oud water in de nieuwe tijd’, waarin gepleit wordt voor een “duurzame waterbalans”, aan de hand van de Hunzevallei. Mede-auteur Ineke Noordhoff geeft aan in een interview over het boek dat het te gemakkelijk is om ‘oud’ grondwater te gebruiken voor drinkwater: “Als je echt duurzaam drinkwater wilt winnen, moet je niet beginnen bij het oude grondwater dat de natuur nodig heeft. Begin bij nieuw water zoals oppervlaktewater, want dat heeft geen effecten voor de biodiversiteit op de lange termijn. Die stap wordt door beleidsmakers niet gemakkelijk gemaakt.”

Conclusie: de tijd lijkt niet ver weg dat er nadere (en hardere) afspraken gemaakt moeten gaan worden over het eigendom van het – nu nog vogelvrije – grondwater. Een eerste stap zal vermoedelijk zijn dat voorbeeld van de provincie Noord-Brabant gevolgd gaat worden en nadere restricties worden gesteld aan het oppompen van grondwater in droge tijden. Zeker nu de rivieren uit Duitsland en Frankrijk steeds minder smeltwater van de snel kleiner wordende gletsjers aanvoeren (een trend die zichtbaar is in heel Europa), zal de strijd om het grondwater de komende jaren alleen maar heviger worden. Sommige critici voorspellen niet voor niets dat na de stikstofcrisis de watercrisis aanstaande is.