Kunst als middel om gebiedstransities te doorgronden, de IJsselbiënnale laat zien hoe

Rivieren kunnen veel teweegbrengen, hebben we de laatste tijd op Gebiedsontwikkeling.nu duidelijk kunnen zien. Volkskrant-redacteur en schrijver Toine Heijmans sprak over de uiterwaarden van de Waal, VRO-medewerker Renson van Tilborg fietste langs de Rijn, VR-voorzitter Nelly Kalfs ging in op de agenda van 70 Nederlandse riviergemeenten en Afke Laarakker tekende op hoe Dalfsen weer aan het water kwam te liggen. En ook in het stroomgebied van de IJssel is er betrokkenheid bij het grote stromende water. Na edities in 2017, 2021 en 2023 vindt daar van 21 juni tot en met 14 september weer de ‘IJsselbiënnale’ plaats langs de boorden van de rivier, met onder meer een buitententoonstelling die wandelend en fietsend kan worden bezocht. Daarbij komen bezoekers niet alleen in aanraking met de intenties van de kunstenaars maar ook met de opgaven die hier spelen.

Dubbelstad

IJsselbiënnale-directeur Mieke Conijn geeft aan dat het zaadje voor de tweejaarlijkse kunstroute in 2013 werd geplant: “In Deventer was Kunstenlab al actief, er vonden manifestaties plaats als ‘De Stad – De Rivier’ en ‘Hoog Water!’ bij het jaarlijkse buitentheaterfestival ‘Deventer op stelten’. Ook waren er projecten rondom ‘Ruimte voor de Rivier’, het programma dat toen speelde. Er waren ook al veel langer gedachten over Deventer als dubbelstad aan de rivier, met een schaalsprong naar de overzijde zoals Nijmegen dat bijvoorbeeld ook heeft klaargespeeld. In brede zin was er behoefte aan een reflectie – via de kunst – op actuele maatschappelijke ontwikkelingen die neersloegen in het gebied van de IJssel.” Daar kwam in 2015 het initiatief van het toenmalige waterschap Salland (inmiddels opgegaan in Vallei en Veluwe) bij: “Ook daar kwam het besef bovendrijven dat kunst een verhaal kan vertellen: over waterveiligheid, -kwantiteit en -kwaliteit.”

Dit waterschap durfde het aan om een publieksmanifestatie te organiseren rond de Deventerse opgave van Ruimte voor de Rivier, in casu het creëren van meer ruimte in tijden van hoogwater. “Met het festival ‘Overvloed’, georganiseerd door Kunstenlab en Architectuurcentrum Rondeel, werd in 2015 de afsluiting van de werkzaamheden gevierd. Gelijk werd toen al gezegd: dit kan een nieuwe traditie worden. De betekenis van het project toen, land weer teruggeven aan de rivier en aan de bewoners en daar met kunst en cultuur aandacht aan besteden, werd door veel mensen opgepikt. Bewust hebben we toen ook ingezet op een breed toegankelijke mix aan cultuur, leisure en sport, met ook bijzondere fysieke elementen zoals de muziekschommels.”

Gebied met schaal

Geïnspireerd door succesvolle kunstevenementen zoals de Triënnale Beaufort (Belgische kust) en Emscherkunst (Ruhrgebied) en wetende dat er ruimtelijk gezien de komende tijd veel gaat gebeuren langs de IJssel, was het concept voor de IJsselbiënnale daar: “Het is een bekend gegeven dat mensen zich pas bewust worden van hun omgeving als deze verandert. En dat het landschap hier gaat veranderen, is evident.”

Conijn was als directeur van het genoemde Kunstenlab al langere tijd werkzaam in Deventer en omgeving en zag de kansen: “We wilden een gebied beetpakken met een zekere schaal. Met ook gemeentegrens-overstijgende thema’s c.q. uitdagingen. De IJssel bleek daarvoor heel geschikt; een heel benaderbare rivier, de kleinste van onze grote vier rivieren in Nederland (Waal, Rijn, Maas en IJssel, red.), waar veel verbondenheid mee is vanuit de omgeving. De enige die begint en eindigt in Nederland, met een eigen delta, maar die ook weer heel afhankelijk is van andere rivieren. En bijzonder gelegen, tussen de stuwwallen van de Sallandse Heuvelrug en Veluwe – vandaar de benaming IJsselvallei.”

De thematiek van de manifestatie wordt bewust breed gehouden, om daarmee veel kunstenaars aan te spreken. Conijn legt uit hoe dat bij de vorige drie edities uitpakte: “Achtereenvolgens ging het om ‘Hoog Water’, ‘Tij, tijd en Tijdelijkheid’ en ‘Grondtonen’. Dat laatste thema sloot in 2023 perfect aan op de toen net verschenen kabinetsbrief over water en bodem sturend.” Deze editie is het thema ‘Grenzen”, dat niet alleen volop actualiteitswaarde heeft maar ook meervoudig geïnterpreteerd kan worden: “Grenzen aan de groei, aan de maakbaarheid. Grenzen die we zelf ervaren maar ook bestuurlijke grenzen bijvoorbeeld, of neem de grenzen tussen ons en de natuur. Staan we erin of erboven?” Met een tekst die door de organisatie was opgesteld over dit thema werden de 19 binnen- en buitenlandse kunstenaars gebriefd voor de buitenexpositie. Daarnaast is een uitgebreide expositie te zien in de Bergkerk in Deventer met het werk van ruim 50 beeldend kunstenaars uit de regio. “Ook zij zijn met deze thematiek aan de slag gegaan.”

Verbondenheid met rivier

De kunstwerken van de buitenexpo worden na afloop weer weggehaald, zo geeft Conijn aan. Sommige van de kunstwerken gaan naar musea, anderen verdwijnen. “Het gaat bijna overal om Natura 2000-gebieden of buitendijkse locaties, daar mogen geen kunstwerken blijven staan. En het moet hier ook geen permanente beeldentuin worden. De plekken veranderen voorgoed; er blijft een echo van de werken achter in het landschap.”

Gevraagd naar de reacties uit de IJsselstreek zelf op de biënnale, geeft de directeur aan dat er veel waardering voor bestaat. “Het gaat om heel verschillende kunstwerken en het mooie is dat ze een uiting vormen van de verbondenheid met de rivier. Mensen in het gebied zijn oprecht geroerd wanneer de kunstenaars bij hen de verhalen over de specifieke plekken komen ophalen, daar haken ze enorm op aan.” In het voortraject is er veel contact tussen omwonenden en kunstenaars en de eersten kunnen ook ‘buddy’ worden van een project tijdens de expo: “Sommige bewoners voelen zich een beetje eigenaar, door een oogje in het zeil te houden.”

Ook vanuit de professionele wereld is er oog voor de IJsselbiënnale: “We organiseren bijvoorbeeld drie IJsselmeetings met partners uit het gebied. Niet voor niets ondersteunen negen gemeenten, twee provincies, meerdere waterschappen, Rijkswaterstaat en tal van andere partijen ons programma. Wij pakken net een andere insteek dan wat men gewend is in het eigen werk en dat kan heel verfrissend werken. Partijen worden binnen een creatief en onafhankelijk platform samengebracht. We proberen bestuurlijke grenzen en die van domeinen en sectoren te overstijgen. Dat krijgen we ook terug in de feedback: ‘jullie bereiken andere doelgroepen dan wijzelf’, horen we dan. Bijvoorbeeld door de organisatie van een jongerentop over afval en microplastics.” Voeg daarbij een bezoekersaantal bij dat zich rond de 70.000 beweegt en het is duidelijk dat de IJsselbiënnale inmiddels stevig op de kaart staat. “En dat is onze ambitie ook: we willen meedoen in de Champions League van de buitententoonstellingen.”

Mieke Conijn, directeur IJsselbiënnale en Bram Kuypers, een van de deelnemende kunstenaars, zijn te gast in de uitzending van Salland Magazine. Kuyper vertelt over zijn kunstwerk, een container rechtop in het landschap bij Zwolle.