Niet afwentelen is juist asociaal, zeker richting de gebiedsontwikkelaar

Het laatste kabinet-Rutte lanceerde het welbekende concept ‘water en bodem sturend’. Het kabinet-Schoof zwakte het gedachtegoed af en doopte de beleidslijn om tot ‘water en bodem belangrijk’. Ik voorspel dat het woord sturend onder een nieuw kabinet weer terugkomt, vooral om dat er zo’n groot draagvlak voor het concept bestaat in de professionele waterwereld. Meer aansluiten bij deze sector wordt gezien als meer aansluiting vinden bij ‘de uitvoering’, een zwakke plek van Den Haag. Maar welke wind er politiek ook gaat waaien, ik hoop dat water en bodem sturend (WBS) geen welles-nietes beweging zal worden, maar dat we de diepte zoeken over de principes áchter het adagium.

Willen we deze kant op?

Een belangrijk WBS-principe is ‘niet afwentelen’. Ik kom deze twee woorden steeds vaker tegen in dialogen tussen waterbeheerders en ruimtelijke ontwikkelaars. Gebiedsontwikkeling lijkt daarmee niet iets moois en uitdagends te worden, ook voor de waterbeheerder, maar iets bedreigends: “Uw project verandert onze watertaak. U wentelt op ons af en zadelt ons met een probleem op! Dat willen wij niet hoor!”. Deze geluiden zijn zelfs te beluisteren als de effecten van die afwenteling marginaal zijn. Het is namelijk een principieel issue, waarbij de uitvoerende waterbeheerders gretig gebruik maken van de mate waarin het principe wordt verkondigd vanuit het Rijk en de opiniemakers.

Dat kan nog wat worden, als de waterbeheerder pas een vergunning verleent als de gebiedsontwikkelaar de waterproblematiek zelf oplost en dus niet afwentelt op het waterschap. Woningbouwers moeten piekbuien dan zelf bergen. Extern water vragen voor het peilbeheer in droge tijden is ook een vorm van afwentelen. Drinkwater leveren? Dat kunnen we zonder af te wentelen ook lokaal winnen uit de opgeslagen neerslag. Datacenters vragen de waterbeheerder om koelwater. We gebruiken steeds meer kunstmatige intelligentie en dat vraagt veel meer serverkracht (ook de waterbeheerders doen daar overigens aan mee met hun AI-filmpjes). Maar de datacenters mogen niet afwentelen op het watersysteem en moeten zelf hun koeling maar regelen. Weten we zeker dat we deze kant op willen?

Waar is het misgegaan?

Wat is eigenlijk de onderbouwing van water en bodem sturend? Ik lees elke ochtend een paar pagina’s in de schitterende uitgave van de ‘Historische Atlas van Nederland – hoe ons land in 2000 jaar is ingericht’. Ik probeer de WBS-principes toe te passen. Volgens het essay Op Waterbasis uit 2021, dat als een belangrijke conceptuele basis onder WBS lag, moet er in Nederland een “herordening op fysiografische grondslag” plaatsvinden. Door de mismatch die in de loop van de tijd is ontstaan tussen bodem en functie moet er inmiddels veel te veel worden afgewenteld en dat moet een keer stoppen.

Wanneer is het mis gegaan? Ik kom er niet uit. De eerste dorpjes werden WBS-conform aan de voet van zandruggen gebouwd, maar het grote succes van Nederland kwam na de veenontginningen. Door het opwaarderen van afwateringssloten tot vaarten ontstond er een transportnetwerk en bloeiden handel en nijverheid op. Daarna waren de droogmakerijen, de havens, de kanalen en de dammen één grote aaneenschakeling van enerzijds het slim gebruik maken van de bestaande water- en bodemstructuur, en anderzijds het manipuleren daarvan: een en al afwentelen.

Onhoudbaar

Maar nu hebben we de dan toch echt grenzen bereikt, horen we voortdurend. Onze waterstaatsgeschiedenis bestond uit het steeds weer doorontwikkelen door afwentelen van water naar buren of andere schaalniveaus. Maar momenteel zit er niet meer in dan het onderhouden van het bestaande systeem. De problematiek die er vanaf nu bij komt, moet niet worden opgelost op systeemniveau, maar de ruimtegebruikers zélf moeten zich aanpassen aan hun fysiografische grondslag. De tijd van het afwentelen is voorbij.

Ik herken ‘niet afwentelen’ overigens ook in andere domeinen. Steden en bedrijven willen energieneutraal zijn en landbouwers willen autonomie in de voedselproductie. Evenzo willen we met waterneutraal bouwen de buren niet meer tot last zijn. Klink nobel, en het geeft heldere regels. Bijvoorbeeld dat een nieuwbouwwerk geen netto wateroppervlak mag wegnemen of dat een woonwijk een piekbui eigenstandig moet kunnen bergen. Als ik doordenk, blijkt het principe echter onhoudbaar. De moderne samenleving, en eigenlijk alles in dit universum, is een complex verband van ontelbare afwentelingen. Het gaat de niet-afwentelaar niet om het afwentelen in het algemeen, maar om een specifieke afwenteling die hem of haar niet bevalt.

Enorm sympathiek

Waarom bevalt er dan iets niet? Ik haal de vier klimaatrechtvaardigheidsprincipes van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid bij: ‘eren van bestaande afspraken’, ‘vervuiler betaalt’, ‘efficiëntie’ en ‘solidariteit’. Volgens mij komt niet afwentelen voort uit vervuiler betaalt. Een uitstekend principe, totdat het in conflict komt met efficiëntie en solidariteit. Niet afwentelen leidt tot vele kleine plasjes met makelaarswater (die duur zijn in het beheer), wel afwentelen levert een groot waterbergingsgebied op, met minder kostbare kadelengte en meer natuurwaarde.

Een miljoen woningen en de extra voorzieningen die daarvoor nodig zijn, kosten niet alleen extra ruimte en geld, maar genereren ook extra opbrengsten. Grof gerekend vanuit het rapport ‘De staat van ons water’ per jaar gaat het om 300 miljoen euro voor de waterschappen, 150 miljoen voor gemeentes en 100 miljoen voor de drinkwaterbedrijven. Wat gaan we met dat extra geld doen? Als de nieuwbouw conform niet afwentelen de eigen broek moet ophouden, hoeft het geld daar niet heen (ook al komt het geld er wel vandaan). We kunnen ook de bestaande systemen niet alleen onderhouden maar ook doorontwikkelen, om daarmee zowel de bestaande bouw als de nieuwbouw te faciliteren – mits we een bepaalde vorm van afwentelen slikken.

Bij andere nutsbedrijven is afwentelen geen probleem. Elektriciteit en riolering zijn zeker ook lokaal te regelen, als het echt moet. We kennen inmiddels genoeg autarkische inspiratieprojecten die helemaal off the grid zijn gegaan. Maar toch blijft dat beperkt tot enkele excentriekelingen – om goede redenen. Als een gebiedsontwikkelaar mag afwentelen op het systeem van de waterbeheerder, helpt de waterbeheerder de gebiedsontwikkelaar: een sociale daad. En het is vooral enorm sympathiek voor de woningbouwers, zeker in tijden van woningnood. Kan iemand me nog één keer uitleggen waarom de waterbeheerder daar niet meer aan wil?