Opinie Een van de wonderlijkste regelingen in de Omgevingswet betreft participatie. Het Rijk legt de verantwoordelijkheid hiervoor neer op lokaal niveau maar verbiedt gemeenten expliciet om eisen te stellen aan initiatiefnemers over hoe zij de participatie invullen. Heel bijzonder, vindt Frans Soeterbroek.
Dit artikel verscheen eerder in de Wintereditie 2024 van de Gebiedsontwikkeling.krant. De krant staat in het teken van de Omgevingswet en is hier te lezen. Omdat nog onduidelijk is wat de Omgevingswet in de praktijk betekent, hebben wij Frederik van Schagen gevraagd om de artikelen in de krant met AI-beelden te illustreren. Het hoofdbeeld van dit artikel is één van die beelden.
Het is een fundamentele fout in de Omgevingswet dat gemeenten geen norm mogen opstellen voor de democratische kwaliteit van besluitvorming. Participatie is namelijk niet simpelweg een planvormingsinstrument, het is ook onderdeel van de lokale democratie. Daarbij bepaalt de gemeenteraad in overleg met burgers welke democratische normen er gelden en hoe deze zich vertalen in regels. Dit gaat voor een hoop ellende zorgen. Leg het als gemeenteraad maar eens aan je kiezers uit dat de gemeente niet kan ingrijpen wanneer hun wensen en klachten door een initiatiefnemer worden genegeerd.
Het is extra pijnlijk in een tijd waarin het vertrouwen in de overheid alleen maar verder daalt. Ik voorzie meer onvrede, meer beroeps- en bezwaarprocedures en hardere en brutalere acties van bewoners om de hen onwelgevallige projecten tegen te houden. Op steeds meer plekken ‘hacken’ goed toegeruste bewonersgroepen een planproces door eigen plannen voor een gebied te maken. Via media en raad dwingen ze af dat daar iets mee gebeurt. Ik geef ze geen ongelijk.
De gemeente moet de regie op het gehele participatieproces houden
De afgelopen jaren dacht ik met verschillende gemeenten mee over een constructief antwoord op dit vraagstuk. Mijn eerste inzicht betreft de kans om initiatiefnemers aan te spreken en af te rekenen op de hogere doelen van de wet. Dat zijn de zorgplicht voor een gezonde en veilige leefomgeving en de ruimtelijke kwaliteit daarvan, evenals het principe van een evenwichtige belangenafweging. In het omgevingsplan kan de gemeente daarvoor regels opnemen, waardoor de belangen van bewoners meegewogen moeten worden.
Het omgevingsplan en de participatieverordening kunnen vervolgens instrumenten bevatten die de noodzaak tot participatie impliceren. Denk aan de verplichting om een ‘buurtbatenovereenkomst’ op te stellen (Omgevingsvisie Amsterdam) of het maken van een ‘bewonerseffectrapportage’ (ingevoerd in Den Haag). Of aan de verplichting borden in de buurt te plaatsen met de voornemens (Nijmegen). Dit type instrumenten zorgt ervoor dat initiatiefnemers letterlijk en figuurlijk niet om bewoners heen kunnen.
Ten derde: gemeenten kunnen bewoners een rol geven bij het vaststellen van de kaders voor de ruimtelijke planvorming. Den Haag en Nijmegen hebben dat al uitgewerkt in speciale procedures voor ‘samen stad maken’. Bewoners hebben dan een houvast als in een latere fase participatie door de initiatiefnemer aan de orde komt.
Last but not least moet de gemeente de regie op het gehele participatieproces houden en altijd aanspreekbaar zijn op de kwaliteit daarvan. Dat is prima mogelijk, mits de ruimte voor maatwerk in de Omgevingswet lokaal actief wordt gebruikt om de democratische kwaliteit van besluitvorming te bewaken.
Cover: ‘AI-beeld Democatie’ door Frederik van Schagen (bron: Gebiedsontwikkeling.nu)
Door Frans Soeterbroek
Adviseur maatschappelijke gebiedsontwikkeling
