Rijksuitvoeringskompas legt basis voor nationale betrokkenheid bij grote gebiedsontwikkelingen

Het was een lijvig pakket met rapporten dat minister Mona Keijzer (VRO, BBB) medio juli naar de Tweede Kamer stuurde onder de noemer ‘Inzet grondbeleid voor woningbouw’. In de begeleidende brief werkt de minister dit onderwerp uit in twee thema’s: het ondersteunen van gemeenten bij hun grondbeleid (om daarmee de woningbouw van 100.000 woningen per jaar te kunnen realiseren) en het verkennen van een “actieve Rijksbetrokkenheid”. Dit laatste punt wordt met name gerelateerd aan grootschalige woningbouwlocaties, deze “vragen in variërende mate een actieve Rijksbetrokkenheid vanwege de complexiteit van de opgave.”

Niet goed uitgepakt

Tot op heden ontbrak een beleidskader om objectief af te wegen in welke mate en rol het Rijk betrokken zou moeten zijn bij de grote woningbouwontwikkelingen. In die lacune voorziet nu het Rijkssturingskompas. De onderzoekers van Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling (SKG), verbonden aan de TU Delft, hebben 56 grote locaties geïdentificeerd die zich door hun omvang en complexiteit in theorie zouden lenen voor sturing en inzet vanuit het Rijk. Daarmee komt een einde aan een periode die werd ingezet in 2008, ten tijde van de decentralisaties in de ruimtelijke ordening. De SKG-onderzoekers concluderen dat het op een lager niveau beleggen van de ruimtelijke ordening in Nederland – in combinatie met de “onderliggende neoklassieke economische sturingsbenadering” – in het ruimtelijk domein maatschappelijk niet goed heeft uitgepakt. Omdat er zoveel opgaven momenteel samenkomen in de grote gebieden “is een bredere benadering en Rijkssturingsrepertoire nodig.”

De vraagstelling van het onderzoek dat heeft geleid tot het kompas luidde als volgt: “Hoe kan er door het Rijk gestuurd worden op een effectieve samenwerking tussen publieke en private partijen en op de randvoorwaarden die nodig zijn om grootschalige gebiedsontwikkelingen tot uitvoering te brengen?” Aan de hand van literatuuronderzoek, interviews en de analyse van twee projecten (Spoorzone Hoofddorp en Spoorzone Zwolle) heeft het kompas vorm gekregen. Het kompas dient niet alleen voor het Rijk om haar rol te legitimeren maar helpt ook de betrokkenen bij de projecten: “De kenmerken en gegevens die in het kompas meegenomen worden zullen partijen in de grootschalige gebiedsontwikkelingen houvast geven in hun eigen aanpak en wat zij van het Rijk mogen verwachten.”

Het afwegingskader van het kompas bevat negen vragen die beantwoord moeten worden, gegroepeerd naar zes onderwerpen: de aanleiding, de sturingsopgave, twee strategische dimensies, een legitimiteitsdimensie en een nabeschouwing. Op deze manier voorziet het instrument in een “reflectieve benadering” waarbij de verschillende dimensies van de Rijksbetrokkenheid aan bod komen.

Risicodragend meedoen

Bij het vormgeven van de Rijksbetrokkenheid gaat het volgens SKG vervolgens om drie aspecten: haar sturingsrollen (op afstand, in overleg, hard of zacht), de instrumenten die het Rijk kan inzetten en de mate waarin zij betrokken blijft gedurende de uitvoering. Dit laatste loopt uiteen van een incidentele bijdrage tot en met een “langdurig partnerschap”, die zelfs kan uitmonden in een risicodragende deelname in de gebiedsontwikkeling. Het Rijk wordt aanbevolen “de meest verregaande vormen van Rijkssturing nader te onderzoeken en uit te werken. Hierbij moet de veranderde context van de Ruimtelijke Ordening in Nederland sinds de Vinex-periode expliciet in ogenschouw worden genomen en de nieuwe verhoudingen tussen partijen in gebiedsontwikkeling op waarde worden geschat.”

De opstellers van het kompas sluiten af met een aantal dilemma’s en reflecties en geven ook aan dat het afwegingskader de komende tijd moet worden doorontwikkeld. Van een simpel “afvinklijstje” is geen sprake, er moet vooral een “tweerichtingsverkeer” ontstaan tussen het Rijk en de gebiedspartners, “waarbij in gesprek met elkaar gezocht kan worden naar een passend sturingsperspectief om tot uitvoering te komen.”

Bestendigen

De minister ziet in ieder geval goede toepassingsmogelijkheden voor het kompas, zo laat zij de Tweede Kamer weten: “Het kompas helpt de impliciete en expliciete afwegingen voor Rijkssturing inzichtelijk te maken aan de hand van een aantal structurerende en reflectieve vragen. Het helpt ook om op regelmatige basis te reflecteren op de rol van het Rijk bij een gebiedsontwikkeling en deze zo nodig aan te passen. De komende tijd ga ik met enkele casussen aan de slag om het kompas verder te bestendigen.” Ook dit vervolgonderzoek – het confronteren van enkele concrete woningbouwprojecten met het kompas – zal worden uitgevoerd door SKG.