Van asfalt naar water, de Utrechtse Singel als voorbeeld voor stadsvergroening

Het project laat zien hoe publieke ruimte kan worden teruggewonnen ten gunste van natuur, erfgoed en leefkwaliteit. In een beleids-historische analyse – opgesteld door Natuur & Milieu in het kader van het programma NL2120 – wordt de Singel belicht als voorbeeld van een nature-based solution (NBS) in een dichtbebouwde stedelijke context. Aron Teunissen (Junior Projectleider Landbouw & Biodiversiteit) en Wilma Berends (Programmaleider Groene Stad) stelden samen het rapport op. De keuze voor deze casus kwam deels voort uit Wilma’s persoonlijke betrokkenheid – ze woont zelf in de buurt van de Singel – maar ook vanwege het interessante beleidsproces dat zich rondom de Singel heeft voltrokken. Het project sluit bovendien naadloos aan bij de doelen van NL2120, het programma dat inzet op een transitie naar klimaatadaptieve landschappen. Hoewel het zwaartepunt van NL2120 vooral bij de landelijke landschappen ligt, benadrukt Aron Teunissen: “De stad is eigenlijk een vreemde eend in de bijt, maar is wel degelijk een landschap op zichzelf. Wat we in de stad leren, kan ook relevant zijn voor andere gebieden.”

Een stukje geschiedenis

In de jaren 50 van de vorige eeuw besloot het Utrechtse stadsbestuur dat economische groei en mobiliteit prioriteit moesten krijgen. Daaruit ontstond het plan om de Singel te dempen en om te vormen tot een autoweg – gelijktijdig met de ontwikkeling van Hoog Catharijne. Al vanaf het begin was er echter weerstand onder bewoners. Zij droomden van een autoluwe binnenstad met ruimte voor groen, water en menselijk verblijf. Die onvrede mondde uiteindelijk uit in het initiatief ‘Utrecht Weer Omsingeld’ (UWO). Deze actiegroep (opgericht rond 1990, door stadsbewoner Ben Nijssen), speelde een cruciale rol in het herstel van de Singel. De kracht van UWO zat in de strategische en stapsgewijze aanpak van de bewoners. In plaats van alles in één keer tegelijk te willen, begonnen ze met de versteende Weerdsingel.

Die aanpak werkte. Samen met een progressiever gemeentebestuur groeide het vertrouwen om de Singel verder te herstellen en het water zo terug te brengen naar de Utrechtse binnenstad. In 2002 werd het eerste deel opgeleverd. Dat gaf alle betrokken partijen – gemeente, burgers en zelfs private spelers – het vertrouwen om door te zetten. De heropening bracht niet alleen ecologische winst, maar ook sociaal en economisch momentum.

Machtsverschuiving in ruimtelijk domein

Wat dit stadsvergroeningsproject bijzonder maakt, is de fundamentele beleidsomslag. Waar halverwege de vorige eeuw economische belangen en private partijen het beleid bepaalden, is er nu meer balans tussen gemeente, burgers en andere stakeholders. De jarenlange inzet van UWO gaf bewoners een stem in de ruimtelijke ontwikkeling van hun stad. Aron Teunissen licht toe: “Het resultaat is niet top-down tot stand gekomen, maar echt gegroeid uit decennialang activisme. De koerswijziging liep parallel aan een veranderende tijdsgeest: van economische drijfveren naar een bredere waardering van natuur, erfgoed en leefbaarheid.” Volgens Aron Teunissen is deze machtsverschuiving mede te danken aan de politieke context: “Utrecht kent al langere tijd progressieve colleges. Dat helpt. Maar ook nationaal zie je dat bewoners steeds meer ruimte krijgen in de beleidsvorming.”

Wilma Berends nuanceert dat dit geen vanzelfsprekend proces was: “Zeker rond Hoog Catharijne speelden tegenstrijdige belangen tussen bewoners, gemeente en private partijen. Soms werkte dat in het voordeel van de Singel, soms juist in het nadeel. Maar uiteindelijk zijn alle betrokken partijen blij met het resultaat.”

Lessen voor andere steden

In de jaren 90 van de vorige eeuw had nog niemand het over nature-based solutions en toch voldoet het project aan alle kenmerken ervan: het biedt verkoeling, biodiversiteit, waterberging én sociale meerwaarde. Aron Teunissen vat het treffend samen: “De term klinkt soms abstract, maar dit project maakt het heel concreet.” Ook biedt het waardevolle lessen voor andere steden. “De koppeling van ruimtelijke opgaven werkt goed. Door natuur, erfgoed en leefkwaliteit te integreren, wordt het project zowel beleidsmatig als financieel aantrekkelijker.” Wilma Berends voegt toe: “Door kleine successen zichtbaar te maken, houd je bewoners en zelfs private partijen aan boord. Eerst vonden ze het spannend, maar nu is de binnenstad aantrekkelijker dan ooit – ook economisch.” De belangrijkste les? Zet bewoners aan tafel. De combinatie van burgerinitiatief en gemeentelijke betrokkenheid is hier essentieel gebleken.

Wat is er nu nodig om de klimaatadaptatie in steden te versnellen? Volgens Wilma Berends begint dat bij de basis: “Bij nieuwe gebiedsontwikkeling moet vanaf het begin gekozen worden voor groen en blauw. Er zijn al ontwikkelaars die daar werk van maken, en die pleiten met ons samen voor een groennorm. Die hele versteende nieuwbouw moeten we eigenlijk niet meer willen.” Aron Teunissen vult aan: “Achteraf vergroenen kost vaak ook veel meer geld dan het meteen goed doen. Een integrale aanpak levert uiteindelijk dus het meeste op.”

De heropening van de Utrechtse Singel laat zien hoe veranderende politieke denkbeelden in het verleden tot discutabele keuzes hebben geleid. Tegelijkertijd toont het project aan dat met tijd, vasthoudendheid van bewoners en een progressief gemeentebestuur wél een succesvol en inspirerend voorbeeld van stadsvergroening kan ontstaan. Hier komen natuur, erfgoed en leefkwaliteit op een slimme manier samen: resulterend in een toekomstbestendige, financieel haalbare en prettig leefbare stad.