Interview De wateropgave heeft niet alleen betrekking op de inrichting van nieuwe gebieden. Juist ook bij de herinrichting van bestaande gebieden is het zaak om vanaf het begin ook rekening te houden met water en bodem. Waterschap Vallei en Veluwe vatte de koe bij de horens en schreef een ontwerpprijsvraag uit voor het waterbeheer in naoorlogse woongebieden.
De positie van waterschappen in de ruimtelijke ordening is duidelijk aan het veranderen. Een mooie metafoor die Unie van Waterschappen-directeur Meindert van Smallenbroek hiervoor bezigde in juni 2024 was dat zijn leden “steeds verder de wal opkruipen”. Waterschappen roeren zich steeds vaker in het vakgebied en hebben bijvoorbeeld een visie op het bouwen in laaggelegen gebieden (en daar ook sturende instrumenten voor lanceren).
Een thema dat vooralsnog minder wordt belicht, is de rol van water in bestaande buurten en wijken. Mogelijk hangt dit samen met het feit dat het bestaand bebouwd gebied bij de nodige waterschappen niet tot hun primaire werkgebied behoort (daar gaan de gemeenten over). Het waterschap Vallei en Veluwe vindt in ieder geval dat zij ook hier een rol heeft, zo geeft Paul van Eijk aan. Hij is Opgavenmanager Ruimtelijke Transformatie Gebouwde Omgeving & Omgevingswet bij dit waterschap en daarnaast Lector Duurzaam water in de Omgevingswet bij kennisinstituut Van Hall Larenstein. Van dichtbij heeft hij de organisatie van de ontwerpprijsvraag voor toekomstbestendige naoorlogse wijken gevolgd en begeleid.
Hoe blik je terug op het Deltacongres, waarbij jullie de resultaten van de ontwerpprijsvraag zijn gepresenteerd?
“Ik sta daar en denk dan: precies op dit onderwerp ben ik 22 jaar geleden gepromoveerd (over vernieuwen met water via een participatieve aanpak, red.). Dan pak ik mijn proefschrift er nog eens bij en als je dan de datum verandert, is de situatie nog steeds hetzelfde. Ik vraag me dus af: what’s new Paul? De kwetsbaarheid van de jaren vijftig- en zestigwijken is alleen maar toegenomen. Wat nieuw is, is dat de klimaaturgentie groter is geworden. En wat nieuw is, is dat participatie -motivatieplicht - via de Omgevingswet eindelijk verplicht is geworden. Dat heb ik toen al voorgesteld in mijn proefschrift: om meer te gaan investeren in het waterbeheer van de wijken waar al mensen wonen. En de Omgevingswet is nieuw, net als de enorme woningbouwopgave die erbij is gekomen. Dus dat is de veranderende context en die vraagt om nieuwe antwoorden.”
Waarom hebben jullie dit thema als waterschap opgepakt?
“Dat komt ook doordat we destijds een Blauwe Omgevingsvisie hebben opgesteld. Met een dergelijke visie geeft een waterschap haar visie op de ruimte op de langere termijn. Veel gemeenten en andere overheden vonden het maar onzin dat wij dat deden – maar wat moet je anders inbrengen aan de voorkant van planprocessen, als je daar serieus in mee wilt doen. Je moet toch weten wat er in je rugzak zit? In die visie gaat het onder meer om de waterinclusieve en toekomstbestendige gebouwde omgeving. Met als onderbouwing dat we het belangrijk vinden dat de impact van klimaatverandering veel meer wordt meegenomen in (her)ontwikkelingsprocessen. Dat was in 2019. In 2022 komt daar een Kamerbrief overheen, daar waren wij natuurlijk ongelooflijk blij mee. Daar staan voor ons heel bekende dingen in maar nu ineens vanuit een heel andere hoek, namelijk de kamer zelf die de aandacht voor water en bodem in het vorige kabinet ineens propageerde. Wij hebben die ambitie in de afgelopen tijd uiteraard allemaal overgenomen dus je kunt dat nu ook niet zomaar weer afzwakken zoals het kabinet dat heeft gedaan; het werkt inmiddels allemaal al door. Zo werkt dat niet in het leven.”
Paul van Eijk geeft een toelichting op de publieksprijs die ontwerpbureau Maris heeft ontvangen tijdens het Deltacongres voor het ontwerp van corporatie Triada in Heerde. "Wanneer je regenwater afkoppelt, moet je een regenpijp doorzagen. Daar kun je dan deze spuwer aan bevestigen. De kop van een kraanvogel is gemaakt van plastics uit de rioolwaterzuiveringsinstallatie, met een 3D-printer. De kraanvogel zit ook in het wapen van waterschap Vallei en Veluwe. Kunstenares Eileen Blackmore in Groningen maakte het ontwerp."
‘Paul van Eijk’ door Martijn Beekman Fotografie (bron: Deltacommissaris)
“In die Kamerbrief stond ook de Ladder van Duurzame Verstedelijking en die stelde dat als er aantoonbaar een regionale woningbehoefte is, er eerst wordt gekeken naar de ruimte in bestaand stedelijk gebied. Die volgorde huldigen wij ook. Vervolgens staat er in die brief dat je moet voorkomen dat er onnodig verharding ontstaat en dat onnodig vruchtbare landbouwgebieden gaat verharden. Er is dus voldoende aanleiding om je aandacht te vestigen op bestaand stedelijk gebied. Toen kwam de actualisatie van onze Blauwe Omgevingsvisie om de hoek en daarin hebben we opgenomen dat we willen dat er veel meer aan groenblauwe verdichting wordt gedaan. Ons beleid is erop gericht: eerst inbreiden en dan uitbreiden – wel of geen ladder, dat hebben we gewoon zelfstandig opgeschreven.”
En dat terwijl jullie formeel er helemaal niet over gaan waar er wordt gebouwd, toch?
“Klopt, maar we gaan er wel over dat er niet onnodig wordt verhard vanwege de impact van klimaatverandering. Daar is dit de vertaling van. Het is volstrekt legitiem. Toen kwamen we achter de studie van KAW, waaruit blijkt dat 80 procent van die miljoen woningen met speels gemak – zonder dat er een vierkante meter verharding bijkomt – in bestaand stedelijk gebied kan worden bijgebouwd. Dat hebben wij overgenomen en vervolgens aan KAW gevraagd: doen jullie deze oefening nu eens voor onze werkregio. Dat wilden ze graag doen, omdat dat de eerste keer was dat ze daarvoor door een waterschap werden gevraagd. De uitkomst: van de 11.500 woningen die hier jaarlijks moeten worden gebouwd, kan minimaal 60 procent in bestaande buurten worden bijgebouwd. Dus in Apeldoorn, Ede-Wageningen, Veenendaal en Amersfoort – met gemak. We hebben dat opgenomen in de Blauwe Omgevingsvisie en ook een stedenbouwkundige aangenomen om dat te stimuleren.”
Pakken jullie daarmee ook veel meer een positie voorin het planproces?
“Dat is wel onze inzet. Want er komt nog een uitdaging bij en dat noemen wij afvalwatercongestie. Alleen in de Foodvalley komen er 45.000 woningen bij. Het afvalwater van die woningen moet afgevoerd worden via het riool maar dat is daar niet op berekend. Gemeenten moeten echt vaart maken met het afkoppelen van regenwater, want dat water heeft niets te zoeken in dat riool. Op dit gebied kun je dus allemaal ambities koppelen: congestie voorkomen, afkoppelen, riool-overstorten tegengaan, verharding weghalen, regenwater infiltreren of in open water afvoeren. Met een positieve impact op vergroening en hittestressbestrijding. Je kunt zo ongelooflijk veel doen. Wij hebben regelingen die gemeenten en woningcorporaties om versneld in te zetten op het afkoppelen van regenwater van het riool en de realisatie van groenblauwe dooradering (ook uit de kamerbrief Water en Bodem Sturend). Om dat te inspireren en te stimuleren, heeft ons bestuur begin 2025 besloten: laten we hier heel gericht een ontwerpwedstrijd voor uitschrijven. Om het in gang te zetten.”
Het op deze manier kijken naar bestaande wijken pakken we zelf met kracht nu ook verder op
“Dit alles kreeg een eerste apotheose tijdens het Deltacongres. Ik heb nu ineens – doordat we ons zijn gaan richten op bestaande wijken – een heel netwerk met woningcorporaties erbij die voorheen nog nooit met een waterschap op deze manier te maken hadden. Terwijl in hun gebieden wel allemaal waterschapstemmers wonen, die allemaal waterschapsbelasting betalen. Het zijn heel vaak huurwoningen, waar mensen wonen in kwetsbare situaties met een klimaatachterstand. Arme wijken zijn warme wijken, zo wordt wel gezegd, dus daar hebben we met elkaar heel veel te doen. Het zijn over het algemeen wijken met veel verharding en weinig groen en water. De ontwerpwedstrijd laat zien dat het inspirerend kan zijn om in te spelen op verdichting en de gevolgen van klimaatverandering. De winnaar van de prijsvraag (zie kader, red.) opereert in de Foodvalley waar zoals gezegd veel woningen bij moeten komen. Als we niet oppassen worden daar graslanden in laaggelegen gebieden of zelfs veengebieden voor opgeofferd. Wij willen laten zien dat je meervoudig intensief ruimtegebruik, dat ook nog eens een van de leidende principes is in de Ontwerp-Nota Ruimte, met het waterschap en de provincie als één overheid voor elkaar kunt krijgen.”
Kijkend door de oogharen naar de vijf inzendingen, wat vind je van de oogst?
“Ik word daar heel blij van, bijvoorbeeld om te zien hoe de winnaar ook heel erg heeft gekeken naar het watersysteem om de wijk heen. Om opgaven ook slim te kunnen koppelen. Tegelijkertijd is er, soms bijna tot op de vierkante meter, gekeken naar hoe we ingrepen doen in de wijk. In de verkeerstructuur, de hoofdgroenstructuur. Het is mooi om te zien hoe daarover nu al de gesprekken op gang komen. En wij pakken deze manier van kijken naar bestaande wijken zelf met kracht ook verder op nu, waarbij we naar mijn idee nog veel beter de instrumenten van de Omgevingswet kunnen inzetten. En dus echt als één overheid kunnen optreden in gebieden, dat gebeurt echt nog veel te weinig.”
Ruimtelijke initiatiefnemers moeten in het allereerste begin het waterschap meenemen in hun planvorming
“Een van de haakjes daarvoor is dat gemeenten – door de nieuwe wet – verplicht zijn om hun omgevingsvisies, -programma’s en -plannen vanaf het begin samen met ons op te stelle (afstemmingsplicht). Daar komt nog bij dat ruimtelijke initiatiefnemers ook in het allereerste begin het waterschap moeten meenemen in hun planvorming. Ze moeten ons verplicht om advies vragen, in het kader van weging van het waterbelang. Maar dat doen ze vaak nog steeds niet hoor. Er zijn nog steeds heel wat kleine ontwikkelaars bijvoorbeeld die gewoon voor het snelle rendement gaan en geen zin hebben om ons erbij te betrekken. Wij zeggen dus ook tegen deze partijen: wen er maar aan. Of je nu in maagdelijk veenweidegebied gaat bouwen of in de bestaande stad, je komt ons tegen. Wij investeren nu al 200 miljoen in een nieuwe waterzuivering in Ede! En als er bij forse regenval weer van alles onderloopt, wie gaat dat betalen? Wij moeten het tot in lengte van jaren zuiveren, beheren en onderhouden, dan heb je echt wel het recht om een positie te claimen. Immers, het landgebruik moet veel meer worden afgestemd op het water- en bodem systeem. Water, de keten daarvan en de bodem zijn sturend om vertraging in de bouw te voorkomen.”
‘Doorsnede: Nieuw leven tussen Veen en Steen’ door MUST Stedebouw (bron: Vallei en Veluwe)
De ontwerpprijsvraag: vijf inzendingen, één winnaar
De ontwerpprijsvraag voor toekomstbestendige naoorlogse wijken is gewonnen door ontwerpbureau Must, woningcorporatie Veenvesters en de gemeente Veenendaal. Het oordeel van de jury: “Door de ingreep in het watersysteem in de Schrijverswijk in Veenendaal wordt deze wijk een belangrijke schakel tussen de groene scheg en het centrum van Veenendaal, en wordt het water in de wijk vastgehouden en zichtbaar met het Valleikanaal verbonden. Dit is mooi uitgewerkt in doorsnedes van de openbare ruimte. Deze tonen dat de openbare ruimte aan de voorkant van de gebouwen wordt ingericht als een mooie en prettige ontmoetingsplek voor bewoners, en aan de achterkant als een plek met maximale ecologische waarde.”
Het ontwerp voor Veenendaal springt er volgens de jury uit vanwege de brede analyse van het water- en bodemsysteem. “Deze analyse wordt op een heel slimme manier vertaald in een realiseerbaar ontwerp waarin (adem)ruimte wordt vrijgemaakt voor sociaal én biodivers leven. Het goede nieuws: de openbare ruimte die daarvoor nodig is, die is er al. Door herwaardering kan het plan letterlijk ruimte geven voor ‘Nieuw leven tussen Veen en Steen’. Het ontwerp verbindt in de ogen van de jury dromen met doen. En de jury waardeert het dat de ontwerpers hebben durven reflecteren op de eerder in gang gezette manier van verdichting, waardoor de klimaatbestendigheid in de Schrijverswijk nog verder verbeterd wordt.”
De andere vier ontwerpteams:
- plan ‘Vriendelijk Veldhuizen/Ede door Urban Climate Architects en woningcorporatie Woonstede
- plan ‘Molenkamp komt tot leven’/Heerde door ontwerpbureau Maris, woningcorporatie Triada en gemeente Heerde
- plan ‘De weg van het regenwater’ Smitsveen/Soest door ontwerpbureau OD205 en woningbouwcorporatie Portaal
- plan ‘De buurt en het Wagenings landschap’ De Buurt/Wageningen door Copijn landschapsarchitecten met woningcorporatie Woningstichting Wageningen en gemeente Wageningen
Het plan voor de wijk Molenkamp in Heerde kreeg het meeste applaus van de zaal. Dit team ontving de publieksprijs.
Cover: ‘Prijsuitreiking’ door Martijn Beekman Fotografie (bron: Deltacommissaris)
Door Kees de Graaf
Eindredacteur Gebiedsontwikkeling.nu
