Bewoners geven Leiden een groene en toegankelijke singel

We komen deze vrijdag in april vanaf het Leidse treinstation en slaan na de Rijnsburgerbrug rechtsaf naar het voorterrein van het Wereldmuseum. De wandeling voert over een kade, met links de monumentale museumgebouwen en rechts het water van de singelgracht. Dit deel gaat binnenkort op de schop – het bolwerk waarop het museum staat krijgt een parkachtige inrichting, naar een ontwerp van landschapsarchitectenbureau LOLA. Om de hoek ligt het opnieuw ingerichte parkje De Put, met grasveldjes, bloemperken en een vleugelnoot in bloei. In de warme voorjaarszon is het er goed toeven, met zicht op een oude molen en het glinsterende water van de Oude Rijn.

Tuttige borders

De tocht voert vervolgens langs een universiteitsgebouw – waarvan de binnentuin een opknapbeurt krijgt – en om de Hortus heen naar de pittoreske huisjes aan de 5e Binnenvestgracht. Ter hoogte van de zeventiende-eeuwse sterrenwacht volgen we het water van de Witte Singel in oostelijke richting, dwars door het Sterrenpark. Het pad slingert hier langs ietwat tuttige plantenborders, die door de tevreden bewoners van het naastgelegen appartementengebouw zijn aangelegd.

U denkt vast: leuk, zo’n wandeling langs de oude vestingstructuur van Leiden, maar wat is daar bijzonder aan? Op zich niet veel, behalve dat deze rondgang tien jaar geleden nagenoeg onmogelijk was. Talloze hekwerken, een gebrek aan paden en bruggen, rommelige plekken – de verwaarloosde Leidse singels waren decennialang ontoegankelijk en nauwelijks onderdeel van het stedelijk leven. Onbegrijpelijk als je bedenkt dat het de grootste intacte singelstructuur van Europa is.

Dat vond ook bewoner Jeroen Maters, journalist en eigenaar van een communicatiebureau. Op een woensdagmiddag in maart blikt hij terug. “Ik wilde de singels wakker kussen, van die zes kilometer langs het water één langgerekt park maken. Hoe? Door stenige plekken te vergroenen, routes te maken en ontbrekende schakels weg te nemen.” Met de aanleg van wat nu het Singelpark heet hoopte Maters een hardnekkig probleem op te lossen. “In Leiden zijn nauwelijks stadsparken, het landschap is relatief ver weg. Ik realiseerde me dit toen ik mijn pasgeboren dochter buiten een flesje wilde geven. Ik kon nergens een fijne groenplek vinden. In die jaren ontstond het idee om de singelstructuur om te bouwen tot een groene long.” Hij pauzeert even. “Als dat zou lukken, berekende ik, zouden 65.000 Leidenaren binnen 500 meter een geweldig park binnen handbereik hebben.”

We zetten de wandeling door het Singelpark voort, nu in gezelschap van Frank Köster. Hij is voorzitter van de Vrienden van het Singelpark, een in 2012 opgerichte vrijwilligersorganisatie met als voornaamste taak het parkonderhoud. Als we aan de zuidzijde over de nog opnieuw in te richten Jan van Houtkade lopen, vertelt hij dat het altijd de bedoeling is geweest om zoveel mogelijk burgers te betrekken. “Al twaalf en een half jaar zijn er genoeg mensen bereid om het Singelpark mee te onderhouden. Weet je waarom? Omdat de mensen trots zijn, omdat het park hen iets geeft dat ze eerder niet hadden.” Even verderop deelt hij een bijzondere anekdote. “Pasgeleden was er een burgerberaad over de belangrijkste gebeurtenis van de afgelopen tijd. Je zou verwachten dat de mensen de covidpandemie zouden noemen, maar het werd het Singelpark!”

Volwaardige partner

Naast beheer en onderhoud organiseren de Vrienden in samenwerking met scholen, musea en andere organisaties activiteiten en evenementen, zoals wandelingen, educatieprogramma’s en exposities – zoals dit voorjaar speciaal aangelegde borders met planten uit het werk van schilder Floris Verster en in 2026 een tentoonstelling over het koloniale verleden. Maar, legt Köster uit als we het Plantsoen betreden, een ouder deel met grote bomen, gazons en slingerpaden aan de Zoeterwoudsesingel, ook anderen hebben de mogelijkheid om op plekken aan de slag te gaan. Zoals de ontwikkelaar die de oude Meelfabriek ombouwt tot hotel en woningen, en de omwonenden die het sleetse Huigpark veranderden in een buurtuin met perken, drinkwatertap en sporttoestellen. Of de bedenker van de Mary Servaesbank, met in de rugleuning liedteksten van de in Leiden geboren Zangeres Zonder Naam en waar regelmatig mensen samenkomen om te zingen. Köster zelf droomt van een Singelparkclubhuis. “Het zou mooi zijn als iemand ergens een plek creëert waar je koffie kan drinken en informatie kan krijgen.”

Op de vraag of het niet vreemd is dat een publieke taak als de ontwikkeling en het onderhoud van een stadspark grotendeels bij de samenleving ligt in plaats van bij de gemeente, reageert Köster ontkennend. “Ja, het betreft een publieke aangelegenheid, en nee, die hoeft niet per definitie door de overheid te worden opgepakt. Door burgers te betrekken is het draagvlak groter, raakt een project steviger verankerd. Een gemeentebestuur komt en gaat, de Leidenaren blijven.” Het betekent overigens niet dat de gemeente aan de zijlijn staat, benadrukt de voorzitter. “Ze is altijd een volwaardige partner geweest en zorgt dat de condities waaronder wij werken optimaal zijn. Dan heb ik het over financiële steun, maar ook over investeringen in cruciale onderdelen, zoals de noodzakelijke bruggen over de vele watergangen die het Singelpark doorsnijden.”

Water als leidraad

Dit gedachtegoed – overheid zorgt voor basis, samenleving vult in – klinkt door in het winnende ontwerp dat het eerdergenoemde bureau LOLA samen met het Zwitserse Studio Karst maakte voor de in 2012 georganiseerde ontwerpprijsvraag. Even daarvoor hadden initiator Jeroen Maters en enkele enthousiastelingen – verenigd in het zogenoemde Stadslab – zich met het parkidee gemeld bij de gemeente. Het stadsbestuur reageerde welwillend, al lagen de ambities toen nogal uiteen. De gemeente zocht inspiratie in weinig verrassende, ietwat klassieke referentieprojecten. Maters en zijn kompanen daarentegen dachten groots en meeslepend.

“Dit moest het bouwproject van de eeuw worden,” vertelt Maters. “De vestinggracht met de voor Leiden kenmerkende rijkdom aan historische plekken – hortus, musea, fabrieken, begraafplaatsen, wetenschap – verdiende het beste van het beste.” Een internationale ontwerpcompetitie bood uitkomst. Ontwerpers van faam werden gevraagd om met spraakmakende visies te komen, burgers en gemeente riepen in samenspraak het voorstel van LOLA tot winnaar uit.

In plaats van een klassiek en tijdloos blauwdrukplan leest het ontwerp als een ‘kralensnoer’ die de verschillende parkdelen aaneenrijgt en volop ruimte laat voor initiatieven en onvoorziene gebeurtenissen. “We wilden al die verschillende werelden langs de vestingstructuur beleefbaar maken,” vertelt Peter Veenstra (partner bij LOLA) op hun kantoor in Rotterdam. “Zodat je als een Alice in Wonderland door het park gaat. Elke plek verdiende een eigen uitstraling, een eigen inrichting, een eigen betekenis. En overal is wat te doen: op de ene plek kun je voetballen en picknicken, de andere plek is bedoeld voor rust en ontspanning.” Om binnen die variëteit voor eenheid te zorgen, stelden Veenstra en zijn team een aantal geboden op. “Het water is het snoer, de doorlopende lijn waarlangs het Singelpark zich ontvouwt. Verder gaan die regels over de continuïteit van de looproute, de aanleg van bruggen, het ontwerp van overgangszones en de plaatsing van basisvoorzieningen als prullenbakken en bankjes.”

Oase in de stad

Om het Singelpark van een sterke signatuur te voorzien bedacht LOLA met reclamebureau KesselsKramer een huisstijl. Die is zichtbaar in bijvoorbeeld de bewegwijzering en de informatieborden. Kers op de taart is, althans voor Veenstra, het streven naar botanische rijkheid. “We wilden overal in het Singelpark de tuincultuur stimuleren. Door versteende delen te vergroenen, en door initiatiefnemers te stimuleren om zoveel mogelijk soorten planten toe te passen. Dat is niet overal gelukt, al is de arboretumroute een succes.” Langs dit parcours staan 100 bijzondere bomen die door een botanisch curator zijn geselecteerd. Bij elke boom staat een bordje met informatie over naam, herkomst en bladsilhouet.

Dat het Singelpark ook oude plekken ‘activeert’, wordt duidelijk als we aan de oostkant stilhouden op begraafplaats Groenesteeg. Het is een oase in de stad, met oude bomen en grafstenen verzonken in het hoge gras. Door de aanleg van het park werd het onderdeel van een veelgebruikte route, en daarmee een populaire plek voor mensen die zich even willen terugtrekken uit de dynamiek van alledag.

Ernaast ligt aan de voet van de oude meelfabriek het nieuwe Lakenpark, waar deze ochtend coördinator Christiaan Amersfoort – een door de Vrienden betaalde hovenier – met vrijwilligers onderhoudswerk verricht. Hij vertelt terwijl hij continu voorbijgangers groet, over een discussie die morgen met buurtbewoners. Lachend: “Wij kiezen voor weelderige beplanting, terwijl zij liever een strak gemaaid gazon zien.”

Open organisatie

Een van de vrijwilligers is Marieke. Ze woont vlakbij en beschouwt dit stuk van het Singelpark als haar eigen tuin. “Omdat ik een kantoorbaan heb, is het lekker om buiten bezig te zijn. En ik ontmoet zo mensen die ik normaal gesproken niet tegenkom. Zoals Kees, een jongen met een verstandelijke beperking, of Ton, een oudere man die zelf planten koopt. We hebben ook een mevrouw van 88 die,” en ze wijst naar het appartementengebouw even verderop, ‘daar woont en altijd koekjes brengt.’ Amersfoort glimlacht. “De sociale cohesie is sterk. Dat komt deels door de laagdrempeligheid. We zijn een open organisatie, je hoeft je niet aan- of af te melden. We zijn hier elke vrijdag, in weer en wind.”

Hij knikt naar het gebouw van fitnesscentrum Spartaan. “De eigenaar stelt zijn hok beschikbaar voor de opslag van ons gereedschap. En tijdens pauzes schenkt hij ons koffie. Dat vind ik prachtig.”
Het bewijst volgens Vriendenvoorzitter Frank Köster dat ruimtelijke kwaliteit meer is dan mooie verblijfsplekken, zichtlijnen en een leuke route. “Met het park dragen we bij aan de sociale ambities die de gemeente hoog op de agenda heeft: gezondheid, re-integratie, inclusiviteit, tegengaan eenzaamheid. Dat ziet het stadsbestuur ook, en we krijgen binnenkort subsidie voor de financiering van nieuwe welzijnsprojecten.”

Tuinenfestival

Vanaf de meelfabriek vervolgen we onze tocht door het Blekerspark, die qua vormgeving aansluit bij het naastgelegen stadsvernieuwingsbuurtje. Voorbij het Huigpark wordt duidelijk waar werk aan de winkel is. De hekken om de elektriciteitscentrale vormen een barrière en wandelaars moeten een brug over om aan de overzijde hun wandeling te vervolgen. Ook de Lammermarkt staat ter discussie, vertelt Köster. “Het stenige plein is leeg vanwege de festiviteiten tijdens Leidens Ontzet, maar voelt vanwege het gebrek aan groen en het vele verkeer onprettig aan.” Landschapsarchitect Veenstra verklapt dat er wordt gebroed op een idee om de Lammermarkt een deel van het jaar te gebruiken voor een tuinenfestival.

Nog even terug naar initiator Jeroen Maters. Aan het begin van het interview kwam de vraag op tafel of het Singelpark geworden is wat hij had gehoopt. “Zeker wel. Er gaan jaarlijks misschien wel anderhalf miljoen mensen door het park. Leidenaren en toeristen, arm en rijk, jong en oud, sportief of niet, man en vrouw.” Toch neemt hij het woord trots niet in de mond. “Ik ben eerder opgelucht. Het idee was puur een gevoel. Als dan de gemeente de portemonnee trekt voor een dure brug hoop je wel dat wat je ze hebt voorgespiegeld uitkomt.”

Wethouder Ashley North: ‘Het Singelpark is ons nieuwste monument’

“De betekenis van het Singelpark voor Leiden? Het is dé openluchtplek voor iedereen, waar het goed toeven is, waar je verkoeling vindt, waar je anderen ontmoet. Door de nieuwe bruggen ‘zweef’ je boven het water, en krijg je een andere kijk op de historische binnenstad. Het Lakenpark was een versteende vlakte, maar door de groene herinrichting is het een betekenisvolle plek geworden.

Het Singelpark is ook een plek waar mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt of een beperking zich kunnen ontplooien, waar mensen die worstelen met eenzaamheid hun isolement doorbreken. Omdat ze helpen bij het onderhoud of deelnemen aan een van de vele activiteiten. Die sociaalmaatschappelijke impact onderschrijven wij door drie keer 50.000 euro vrij te maken voor welzijnsprojecten. Denk aan ‘tuinieren op hoogte’ voor ouderen die moeilijk kunnen bukken, het verbeteren van de toegankelijkheid of initiatieven om groepen met een migratieachtergrond naar het park te lokken.”

“Het Singelpark staat symbool voor wat je samen kan bereiken. Voor mij draait het om twee begrippen: visie en vertrouwen. Visie om vergezichten te vertalen naar concrete en voorstelbare verbeteringen, vertrouwen in elkaars capaciteiten en vaardigheden. Wij moeten erop vertrouwen dat omwonenden zelf wel weten hoe ze hun parkdeel willen inrichten, dat de Vrienden weten hoe het beheer dient plaats te vinden. Tegelijkertijd moeten zij erop vertrouwen dat de gemeente de juiste condities creëert. Steun uitspreken is niet genoeg en inmiddels heeft de gemeente dan ook ruim 30 miljoen geïnvesteerd in parkaanleg, de bouw van bruggen en het beheer.

Het klopt dat de buitenzijde nog moet. Dat is zeker niet makkelijk, vanwege het smalle profiel en de aanwezigheid van bijvoorbeeld woonboten. Maar deze ambitie is er nog altijd en hoeft ook niet morgen gerealiseerd te zijn. Het Singelpark blijft wat dat betreft altijd in bedrijf.”