Circulaire gebiedsontwikkeling door doorbreken routines

Masterclass Circulariteit voor ontwerpstudie 'De Stad van de Toekomst'

Afgelopen januari startte de ontwerpstudie ‘De stad van de toekomst’ van de Branchevereniging Nederlandse Architectenbureaus (BNA). Tien multidisciplinaire ontwerpteams, verspreid over vijf locaties (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Eindhoven), stortten zich op de vraag: welke vorm krijgt de stad vanwege de grote transities voor onder andere energie en mobiliteit?

De locatie (het Amsterdam Institute for Advanced Metropolitan Solutions) en het masterclass-onderwerp Circulariteit sloten op elkaar aan. Het AMS Institute doet namelijk onderzoek naar circulariteit in de stad, vertelt Virpi Heybroek, onderzoeker Circular City van de AMS. Werken aan circulariteit betekent het analyseren en heroverwegen van grondstofstromen die de drijvende kracht zijn van stedelijke activiteiten.

Om de stad van de toekomst te realiseren, moet circulariteit mee worden genomen in het ontwerp en de gebiedsontwikkeling. Hoe dit aangepakt kan worden, lichten drie sprekers toe: Marleen Buizer (docent landschapsarchitectuur en planning aan de Universiteit van Wageningen), Ellen van Bueren (hoogleraar Urban Development Management aan de TU Delft) en Tamara Streefland (sustainability consultant van het Amsterdamse consultancybedrijf en venture-ontwikkelaar Metabolic).

Doorbreken van routines

Marleen Buizer toont een afbeelding van een WC-pot, waarbij het waterreservoir aangesloten zit op de afvoer van de wasbak. Ze wijdt haar verhaal aan het doorbreken van routines. Om tot de grote transities (zoals circulariteit) te komen, moeten huidige routines namelijk doorbroken worden, wat een van de moeilijkste opgaven is. Het probleem hierbij is dat we heel graag iets willen doen, maar dat de afstand met het echt doen erg groot is.

Buizer pleit daarom om aan routines te ontsnappen via een frontstage-backstage-methode, afgeleid van het theater. Met dezelfde ‘ingrediënten’ als die je bij een theater aantreft (zoals acteurs, decor en publiek), kunnen we praktijk voorstellen en toekomstige scenario's spelen. Buizer betoogt dat ‘de architectonische manier van denken goed van pas komt bij het nadenken over maatschappelijke transities die meer dan om alleen techniek gaan’. Bij deze manier van denken kan het ‘theaterspel’ leiden tot een stap in de goede richting door samenwerking, creatief denken en uiteindelijk het integreren van de technieken.

Circulaire zoektocht

Bij een circulaire stad worden de input en output van stedelijke kringlopen gereduceerd, legt Ellen van Bueren uit. Bij deze kringlopen gaat het niet om alleen de grondstof of het materiaal. Ook het hergebruik van componenten en producten (tot aan gehele gebouwen aan toe) horen bij het reduceren van stedelijke kringlopen. Per project en ambitie verschilt alleen de schaal van de ingrepen in de stedelijke kringlopen.

Van Bueren betoogt dat de circulaire economie gaat lopen wanneer er schaarste is, zoals aan grondstoffen. Routine en gedrag veranderen ook wanneer het economische principe van circulariteit wordt benadrukt, dus wanneer het hergebruik van materialen aantoonbaar loont. De vraag hierbij is of we moeten wachten op de markt of dat regulatie nodig is, zoals bij statiegeld op flessen.

Aan de hand van voorbeelden uit de Binckhorst in Den Haag maakt zij duidelijk dat een stroomanalyse een goed aangrijpingspunt is voor circulariteit. Een project van Waternet en Sanquin laat zien dat grote actoren hun routines drastisch hebben veranderd. Bloedbank Sanquin heeft een vraag naar koelte en Waternet kan dat leveren met hun drinkwaterleidingen. Hierdoor wordt Waternet een energieleverancier.

Van Bueren sluit af met een belangrijke les, namelijk dat de weg naar circulariteit een zoektocht is waarbij we kunnen experimenteren en leren. ”Ga gewoon wat doen en leer daarvan!”

7-stappenplan

Het ‘doen’ komt bij Tamara Streefland van Metabolic goed naar voren. Het consultancybedrijf wil de economie transformeren naar een fundamenteel duurzame en circulaire staat. Streefland laat zien hoe je kan rekenen aan de circulaire stad. Ze benadrukt dat steden een belangrijke rol spelen in de realisatie van de circulaire economie, omdat ze grootgebruikers zijn van de grondstoffen.

Metabolic hanteert 7 stappen om de mogelijkheden in kaart te brengen:

1. analyseer circulaire doelstellingen en stel visie op
   
2. doe een nulmeting
   
3. stel KPI's op
   
4. bepaal waar kringlopen sluit
   
5. definieer ruimtelijke randvoorwaarden
   
6. stel scenario’s op en bereken de impact 
   
7. leg de roadmap vast
   

Het opstellen van de visie is iets wat ontwerpers bekend in de oren klinkt. De doelstellingen (zoals het realiseren van een zero waste-buurt) zijn hierbij belangrijk, omdat hieraan gerekend kan worden. Bij de nulmeting wordt een stofstroomanalyse gemaakt, inclusief knelpunten die naar voren komen. De Key Performance Indicators zijn de belangrijkste indicatoren binnen het grondstofgebruik. Hiermee kan bij de volgende stap, de interventie, gekeken worden waar in de cyclus veranderingen moeten worden aangebracht en op welke schaal. Deze interventies kunnen vertaald worden naar ruimtelijke randvoorwaarden en vervolgens scenario’s, waarbij de impact en de haalbaarheid tegenover elkaar worden afgewogen. Bij de afsluitende roadmap worden de interventies en doelstellingen op een tijdlijn gezet. Zo wordt zichtbaar hoe en wanneer de circulaire stad bereikt wordt.

Aan het einde van de masterclass circulariteit hebben de ontwerpteams stappen en inzichten gekregen waarmee zij aan de slag kunnen om in hun eigen ontwerpen circulariteit tot stand te brengen.