De lessen van de Gouden Piramide (deel 1): werken aan bestendige buurten, dorpen en wijken

Woongebouwen en woongebieden – zowel nieuw gebouwd als geherstructureerd – komen veel terug in de ruim 20-jarige geschiedenis van de Gouden Piramide. Dat was zeker het geval in de periode 2006-2016, toen de prijs afwisselend jaarlijks werd uitgereikt voor architectuur en gebiedsontwikkeling. Met het tweejaarlijks worden van de prijs in 2018 is dat onderscheid losgelaten, zoals voormalig jurysecretaris Peter Paul Witsen reconstrueert in zijn essay ‘Goudgerand. De oogst van twintig jaar Gouden Piramide’.

De afgelopen twintig jaar waren er de nodige winnaars uit de hoek van het wonen: Blauwestad (Winschoten, 2005), Het Bolwerk (Utrecht, 2006), Roombeek (Enschede, 2007), De Dobbelman (Nijmegen, 2009), Het Funen (Amsterdam, 2011) en Patch 22 (Amsterdam, 2018). In de meest recente editie kwam de transformatie van de Meelfabriek in Leiden het dichtst bij het winnen van de prijs (om het in de ultieme stemronde af te leggen tegen schoolgebouw Nimeto in Utrecht). Andere genomineerden in de afgelopen jaren waren onder meer Katendrecht in Rotterdam, Poptahof in Delft, Ithaka in Almere en de DeFlat Kleiburg in Amsterdam Zuidoost. Bij deze projecten waren zowel professionele als incidentele opdrachtgevers bij betrokken.

Hoe moeten we deze oogst waarderen? En hoe belangrijk is goed opdrachtgeverschap bij een gebiedsontwikkeling waarin het wonen een belangrijke rol speelt? We vroegen Bianca Seekles (TBI, eerder ERA Contour), Peter van der Gugten (Heijmans) en Peter Kuenzli (Gideon Consult) naar hun bevindingen. Over hoe zij de deelname in een opdrachtgeversprijs hebben ervaren, of en hoe het hun eigen vak heeft beïnvloed en hoe zij aankijken tegen het wonen in Nederland in de toekomst. Ook vroegen we ze een project te noemen voor de komende editie van de Gouden Piramide, bij wijze van voordracht.

Bianca Seekles, directievoorzitter TBI

Bianca Seekles was lid van de jury van de Gouden Piramide in 2016. Winnaar van de prijs: stichting Xenia Hospice met het Xenia Hospice voor jonge mensen in Leiden. Genomineerden dat jaar: Stichting Trom met De Hallen in Amsterdam, Provast met Markthal Rotterdam, Consortrium DeFlat met DeFlat Kleiburg Amsterdam Zuidoost en CONO Kaasmakers met Kaasmakerij De Tijd Westbeemster.

“Het jureren verliep, van wat ik me ervan kan herinneren, best wel vlot. We hadden een paar stevige iconen erbij: de Markthal en De Hallen bijvoorbeeld. Van het hospice waren we allemaal direct zwaar onder de indruk. Het initiatief van een verpleegkundige (Jacqueline Bouts, red.) die had bedacht dat deze voorziening er moest komen. Ze had zich door alle moeilijkheden geworsteld die wij als opdrachtgevers zelf maar al te goed zelf kennen en dit project middenin Leiden gerealiseerd. En dan ook een heel mooi gebouwtje, voor die doodzieke jonge mensen. Met allerlei voorzieningen waardoor ze bijvoorbeeld gemakkelijk naar buiten konden en van de tuin konden genieten, heel bijzonder.”

“Terugkijkend heb ik niet per se in de groep het belang van de opdrachtgever vanuit mezelf naar voren geschoven. Ik vind namelijk dat we projecten altijd met elkaar doen. Okay, er is iemand die het initieert maar vervolgens ben je samen als team aan zet en krijg je het voor elkaar. Ik denk dat ik vooral de sociaal-maatschappelijke dimensie voorop heb gesteld. Ik leerde met name van de winnaar dat we veel meer oog voor dit soort maatschappelijke functies moeten hebben in onze gebiedsontwikkelingen. Het is niet het eerste waar je aan denkt in de programmering en voor je het weet zit je weer met een sportschool in de plint van je project – met alle respect. Maatschappelijke functies als zo’n hospice worden vaak als een restproduct behandeld en dat is eigenlijk heel slecht.”

“Voor een deel is het begrijpelijk omdat gebiedsontwikkelingen lang duren en je niet direct aan het begin al partijen kunt vastleggen. Bij Little C in Rotterdam hebben we het invullen van de ruimtes voor de commerciële en maatschappelijke functies anders gedaan: heel bewust gewacht tot het gereed was. Toen zijn we pas met die plinten aan de slag gegaan en hebben we geïnteresseerde partijen laten solliciteren. Ze moesten echt met een goed verhaal komen: een plan met een mooie uitstraling en vooral ook passend in de zin van: wat ga je bijdragen aan de wijk? En niemand mocht om zes uur ’s avonds van die rolluiken naar beneden laten zakken, want dan heb je dus alsnog een spookstad. In de praktijk zie je vaak dat wanneer ontwikkelaars de hoofdmassa van het project hebben afgezet, ze al heel blij zijn en doorhollen naar het volgende project. Terwijl het juist de sociaal-maatschappelijke functies zijn die het gebied kunnen maken of breken.”

“Kijkend naar nu en de toekomst zitten we in een situatie van ‘all systems fail’. Alles lijkt in elkaar te storten, alle dossiers zitten op slot, we hebben in jaren niet zo weinig woningen opgeleverd, de angst regeert. Voor mensen als ik is dat de beste tijd, dan gaan we namelijk de dingen anders doen. Opgaven als circulaire economie, klimaatadaptatie en het bouwen voor mensen die het niet zo breed hebben: die krijgen we alleen met elkaar op de rit. Als je ziet hoeveel tijd we vermorsen, laten we de twijfel en het ongemak meer omarmen. En het experiment ook weer aandurven – met de dood van Adri Duivesteijn is dat toch nagenoeg verdwenen in Nederland. Ik geloof ook echt in een samenwerking van mensen van onderop met de grotere gebiedsontwikkelaars. Het zijn allemaal thema’s die een plek verdienen – wat mij betreft – in de komende edities van de Gouden Piramide.”

Peter van der Gugten, directeur Heijmans Vastgoed

Peter van der Gugten maakte deel uit van de Gouden Piramide-jury in 2015. Ontwikkelaar Schipper Bosch won met Industriepark Kleefse Waard en Arnhem en liet vier genomineerden achter zich: Kustwerk Katwijk van Hoogheemraadschap van Rijnland en gemeente Katwijk, De Heerlijckheid Diepenhiem van Kunstvereniging Diepenheim, Drentsche Aa-gebied van Staatsbosbeheer Drenthe en Havenkwartier Deventer van verschillende opdrachtgevers.

“Het niveau was erg hoog, bijvoorbeeld met het project in Katwijk dat een enorme positieve impact had op de omgeving. Maar ook de inrichting van het Drentsche Aa-gebied. Het was de tijd dat landschap en stedenbouw veel meer in combinatie werden opgepakt. Dat zien we in de huidige tijd weer heel sterk terug, met de discussies over hittestress en vergroening in de stad. En daar speelt de gezondheidsdiscussie ook doorheen, inclusief de aandacht voor onze voedselproductie. Ik weet het zelf van Rotterdam, waar de wijken heel erg steenachtig zijn en weinig groen hebben. Zo’n gebiedsontwikkeling als Hart van Zuid waar we met Heijmans nu aan werken: daar pakken we echt elke mogelijke plek aan om bomen en ander groen toe te voegen. Met het groen geïntegreerd tot in het vastgoed. Dit heeft een heel andere dimensie gekregen dan pakweg tien jaar geleden.”

“De goede opdrachtgevers zijn de partijen die integraal durven denken. Dus niet alleen nieuwe infra aanleggen maar ook gelijk het groen daarin meenemen. In de Gouden Piramide zag ik dat ook terug. Want neem Katwijk: wie gaat er nu in een kwetsbaar duinlandschap een parkeergarage realiseren? Dat plan was zijn tijd vooruit: juist door de complexiteit op te zoeken, lukte het. In de jaren 80 van de vorige eeuw had men er gewoon een garage neergezet. Nu is ervoor gekozen om de parkeergarage onder het duinlandschap te bouwen en zoiets lukt alleen als een aantal mensen zich daarvoor hard maakt. Zij formuleren samen de ambitie. Dat kan een A4tje zijn, als het maar de essentie pakt.”

“Ik vind de aanpak van de Rijkswerf in Den Helder, in combinatie met het stadscentrum, daar eveneens een goed voorbeeld van (genomineerd voor de Piramide in 2020, red.). De minister van Defensie bepaalde wat er in die stad gebeurde, de gemeenteraad voelde zich aan de kant gezet. Met de oprichting van projectorganisatie Zeestad is die situatie in het opdrachtgeverschap doorbroken en zijn er allerlei bijzondere projecten in gang gezet. Kleine initiatieven kunnen daarbij een grote impact hebben, zoals de bibliotheek die in Den Helder is gemaakt en uitgeroepen werd tot de beste van de wereld. De realisatie van die projecten doet heel veel voor het zelfvertrouwen van en in de stad. Bij de ontwikkeling van Katendrecht in Rotterdam heeft ook 10 tot 15 jaar geduurd voor de eerste successen konden worden gevierd, zoals Fenix Food, het Walhalla theater en Verhalenhuis Belvédère. En nogmaals, daar speelt een continue betrokkenheid van mensen een belangrijke rol. Tot en met het kleinste detail. Ik vind het bijvoorbeeld heel belangrijk dat bij een project de juiste stenen en de goede voegen worden gekozen. Als ik dat dan in een stuurgroep zeg, kijken de anderen me eerst wat glazig aan. Maar een paar jaar geleden maakte ik mee dat ook zij met mij meegingen naar de bouwplaats om daar naar proefmuurtjes te kijken. En iedereen vond het leuk. Daar gaat het om, samen dingen maken die lang mee gaan en waar iedereen enthousiast van wordt.”

“Ik zie de laatste tijd dat de sociale pijler en de fysieke pijler veel meer in combinatie worden opgepakt en dat is een goede zaak. Met daarbij serieuze pogingen om de mensen in de wijken er meer bij te betrekken, zoals te zien isbij de Burgerraad die nu geïnstalleerd wordt voor het Nationaal Programma Rotterdam Zuid. Om hopelijk mensen meer het gevoel te geven dat ze erbij horen en ertoe doen. Vanuit onze kant kunnen we daaraan bijdragen door bijvoorbeeld consequent gemengde programma’s in wijken te maken. In de Tweebosbuurt in Rotterdam ging het fout: wel slopen maar geen sociaal programma terugbouwen. En daarnaast moeten we ook vol inzetten op het niet-wonen: het onderwijs, het in de wijk houden van de ondernemers ter plekke, de goede zorgvoorzieningen. Het is allemaal van belang om de leefbaarheid op peil te houden.”

Peter Kuenzli, eigenaar Gideon Consult

In 2007 maakte Peter Kuenzli deel uit van de jury. De gemeente Enschede met het project Roombeek won de prijs. Met deze vier nominaties: High Tech Campus Eindhoven van Philips Electronics Nederland, Pleisterplaats Marnemoende in IJsselstein van Kromwijk Ontwikkelings Maatschappij, Het ABC van een Dorp in Twello van ABC Planontwikkeling/ABC Vastgoed en De Doorbraak bij Almelo van Waterschap Regge en Dinkel.

“Toen ik gevraagd werd voor de jury van de Gouden Piramide, heb ik direct het atelier van de Rijksbouwmeester gebeld. Ik zag namelijk aankomen dat Roombeek, waar ik in de jaren ervoor zelf aan had gewerkt, wel eens kon worden ingediend. Toen Roombeek inderdaad werd aangemeld, heb ik alleen de eerste selectie meegedaan en me onthouden van stemmingen. Bijzonder aan 2007 was dat er twee waterschappen betrokken waren bij de genomineerde plannen. In Enschede werd 10 kilometer beek in de stad hersteld; de oude Roombeek werd teruggebracht, onder meer in de wijk zelf. In Almelo werd een nieuwe beek aangelegd, in combinatie met een verdiepte aanleg van een spoorlijn. Projecten die de tijd ver vooruit waren.”

“Het is heel goed dat er ook een prijs voor opdrachtgevers is, omdat we weten – en dan citeer ik voormalige wethouder van Amersfoort en rijksadviseur Fons Asselbergs – ‘dat de echte goede projecten de sublimatie zijn van een opdrachtgever die weet wat hij wil en het project beschermt, met een goede ontwerper.’ Daarmee wordt een project ook werkelijk meer dan alleen een transformatie of alleen een nieuw gebouw, of alleen een renovatie, maar voegt het werkelijk wat toe aan de hele omgeving. Ik kijk bij de rol van de opdrachtgever onder meer naar hoe de belanghebbenden erbij worden betrokken. Dus wat doet hij met de buurt en met de omgeving? Wat doet hij met toekomstige gebruikers? Wat doet hij met de enorme variëteit die in de samenleving zit? Probeert hij een antwoord te vinden op nieuwe woonbehoeften die er zijn? Kijkt hij naar de voorzieningen?”

“In onze verbureaucratiseerde bouwcultuur – met allemaal projectleiders en adviseurs – is de echte beslissende opdrachtgever uit beeld verdwenen. Dat is de man of vrouw die in de cruciale momenten de essentiële elementen van het project moet beschermen. Want in elk proces heb je natuurlijk tegenvallers en dingen die opgelost moeten worden. Dan moet die vrouw of man naar voren treden en zeggen: nu ben ik er om mijn beschermende armen rond dat project te doen en er bijvoorbeeld de allerbeste mensen op organiseren. Veel opdrachtgevers denken: dat loopt wel los, maar zo is het niet.”

“Kijkend naar de opgaven die voor ons liggen, dan is het tekort aan betaalbare woningen echt een groot probleem. We moeten ervoor zorgen dat driekwart van onze bevolking weer een betaalbare woning kan bemachtigen. En daarnaast moeten we de woongemeenschappen herstellen, de civic society. Met wooncoöperaties die ervoor zorgen dat mensen zelf weer iets te zeggen krijgen over hun woonsituatie. Dat begint met een meer sociaalrechtvaardige grondpolitiek. De voorbeelden daarvan liggen voor het oprapen. Neem München, waar de hoogste woningprijzen van Duitsland worden gerealiseerd. Daar is de Sozialgerechte Bodennützung al 50 jaar geleden geïntroduceerd: een particuliere grondeigenaar die van een publieke bestemmingswijziging profiteert, krijgt van de overheid de garantie dat hij 30 procent van de winst ontvangt. Maar de andere 70 procent mag de gemeente afromen om de ontsluiting te regelen, scholen te bouwen, een park te maken, betaalbare woningbouw te financieren. Die kant moeten we echt op.”

“In programmatisch opzicht zijn er dan nog twee grote opgaven, naar mijn idee. Het eerste is een veel grotere inzet op functiemenging. Onze huidige bedrijvigheid is voor een groot deel mensen in witte jassen, in helemaal cleane ruimtes met computers. Dat is dus weer volledig te mengen met wonen. We moeten helemaal van het idee af van mensen die heen en weer rijden met een autootje naar hun werk, op locaties ver weg. We kunnen heel goed hoogwaardige bedrijvigheid gaan mengen met wonen, zodat er veel interessantere stedelijke woonvormen ontstaan, in hogere dichtheden. Het tweede thema is de toekomst van het landelijk gebied. Al die grote ruimtelijke opgaven die we hebben, of het nou de energietransitie is, de waterhuishouding, de waterveiligheid, de defensieruimte, de transformatie van de landbouw of het behoud van de natuur: het is allemaal platteland. Dus ik hoop dat er bij de Gouden Piramide ook een verschuiving plaatsvindt van de aandacht voor de grote steden naar plekken in Drenthe, Twente, de Achterhoek – en Brabant en Limburg en Zeeland. Waar al die gemeentebesturen namelijk fors worstelen met dat soort opgaven. De Rijksprijs mag daar inspirerend voor zijn.”