Dit kan blockchain betekenen voor gebiedsontwikkeling

Architectuur en stedenbouw zijn altijd een reflectie geweest van maatschappelijke, economische, technologische en culturele veranderingen. Zo hebben computers, Internet of Things en zelflerende systemen sinds een aantal jaar ook hun intrede gedaan in de stad. Het resultaat hiervan noemen we de smart city.

Ook de technologie achter blockchain (een digitaal systeem van transacties in een decentraal netwerk; zie kader) kunnen we aan dit rijtje toevoegen. Zo kun je via smart contracts, gebaseerd op blockchain-technologie, transacties van producten en diensten automatiseren. Smart contracts hebben de potentie om de complexe wereld van vastgoed en gebiedsontwikkeling een stuk transparanter te maken door frauduleuze transacties en ondoorzichtige constructies te voorkomen. Cryptomunten als bitcoin, die gebruikmaken van blockchain, worden ingezet door gemeenschappen in de stad om hun eigen buurteconomie op te bouwen. Ook wordt blockchain gebruikt voor het versleutelen van materialenpaspoorten in de circulaire bouw.

Disruptieve impact
Blockchain-technologie heeft dus de belofte in zich om grote veranderingen te brengen in de stad. Menig start-up is dan ook gericht op dit thema. Maar kan blockchain ook toegepast worden voor waardevolle toepassingen en disrupties in de gebiedsontwikkeling? Of is het slechts een hype? Als stedenbouwkundig ontwerper en student stedenbouw aan de Rotterdamse Academie van Bouwkunst, wilde ik in mijn studie werken aan bovenstaande vragen. Daarom bedacht ik (samen met docenten Gert Kwekkeboom (CIVIC) en Thijs van Spaandonk (BRIGHT), beiden lid van The Cloud Collective) de opzet voor de studio Blockchain Speculations. Centraal in deze studio stond het speculeren over de vraag:

“Wat is de mogelijk disruptieve impact van blockchain-technologie op ruimtelijk ontwerp en de stad?”

Deze vraag is behandeld door de studenten die meededen aan de studio. De resultaten zijn onder te verdelen in vier categorieën: vastgoedtransacties, grondstof- en materiaalketens, privacy & identiteit, en zelf-organiserende stedelijke systemen.

1: Vastgoedtransacties
In de wereld van de vastgoedontwikkeling en -beheer kan blockchain een groot disruptief effect hebben. Een voorbeeld zijn de zogenaamde smart contracts, waarbij afspraken en regels via algoritmes automatisch worden uitgevoerd. Smart contracts kunnen zichzelf handhaven en veel werk overnemen. Denk aan het regelen van hypotheken, kadastrale gegevens of huurovereenkomsten. Op dit moment worden deze handelingen gedaan door de banken, het kadaster of woningcorporaties. Dit gaat vaak gepaard met veel papierwerk, controles en het zetten van handtekeningen. Met blockchain wordt een groot deel van dergelijke administratie geautomatiseerd en efficiënter.

Een ander voorbeeld is DAO: Decentralized Autonomous Organizations. Deze organisaties functioneren via smart contracts en vormen een gezicht naar de buitenwereld. Denk aan een platform waarop gehandeld wordt en waar vraag en aanbod bij elkaar komen, zoals Marktplaats. Een DAO is compleet geautomatiseerd, dus er is geen tussenkomst van derden meer nodig. Wat een DAO interessant maakt, is dat deze in de toekomst grote platform-bedrijven zoals AirBnB, Uber en Amazon kan vervangen. Bovendien kunnen via DAO’s ook gebouwen, bomen, modaliteiten en andere objecten in de stad een zelfstandig opererende juridische entiteit worden.

Fysieke woonvormen (zoals coöperaties en gemeenschappen) hebben dankzij hun lokale insteek veel baat bij de techniek. In dit soort organisaties spelen toegankelijkheid, vertrouwen en inzicht een belangrijke rol. Blockchain kan de realisatie hiervan versnellen. Bovendien kunnen eigendomsrechten, onderhoudsstaat, waardes en juridische aspecten inzichtelijker worden gemaakt. Uitwisseling van kavels of vastgoed zal daarmee ook versimpelen. Dit resulteert in een meer flexibele, transparante en snellere vastgoedmaatschappij.

2: Grondstof- en materiaalketens
Een gebouw kan gezien worden als een tijdelijke opslag van grondstoffen. Door het gebruik van bouwpaspoorten, worden materialen geregistreerd en geëvalueerd onder toeziend oog van de blockchain.

Twee eigenschappen van blockchain zijn een toegevoegde waarde voor een bouwpaspoort. Ten eerste is datgene wat in de blockchain komt te staan, niet meer aan te passen. Er kan alleen informatie worden toegevoegd of gewijzigd. Ten tweede is het een technologie die vertrouwen tussen meerdere partijen kan waarborgen dankzij het decentrale karakter. Samenwerkingsverbanden tussen corporaties, aannemers, specialisten, architecten én bewoners kunnen daarom veel transparanter worden opgezet.

Het paspoort geeft inzicht in de herkomst van alle grondstoffen en materialen in een gebouw. De productketen wordt zo inzichtelijk en veilig. Ook kan het bouwpaspoort gekoppeld worden aan het Bouw Informatie Model (BIM), waardoor ook het ontwerpproces van de architect verandert. De materialen en bouwdelen die toegepast worden, zijn vaak overgedimensioneerd zodat hergebruik makkelijker is.

Dit paspoort is al op een aantal plekken toegepast door architect en onderzoeker Tomas Rau, voorloper in het denken over dit concept. Hij is ook mede-initiatiefnemer van het Madaster, een kadaster voor materialen. Een mooi voorbeeld waar het bouwpaspoort (zij het zonder blockchain-technologie) is toegepast, is het Circl-paviljoen van ABN Amro op de Amsterdamse Zuidas, ontworpen door de Architecten Cie.

3: Privacy & identiteit
Het decentraliseren van data en transacties (en het daarmee onveranderlijk maken van de gegevens), schept een ethisch vraagstuk. Stel dat alle persoonlijke gegevens en transacties geregistreerd worden in het netwerk en er nooit meer informatie verwijderd kan worden. Wat betekent dat voor onze privacy en identiteit? Dit vraagt om een filosofische manier van denken. Binnen onze projecten resulteerde dit in een gesloten architectuur, uit afkeer tegen technologie. In de door deze studenten verzonnen gebouwen werd bewust niets geregistreerd, om zo de menselijkheid van een stad te beschermen. Zo ontstaan er ruimtes waar geen data-uitwisseling plaats kan vinden, wat de privacy van de stedeling waarborgt. Dit kan via dikke, geïsoleerde muren die wifi-signalen tegenhouden, het creëren van intieme en knusse binnenruimtes, plekken waar mondelinge communicatie wordt gestimuleerd, of openbare ruimtes waar fysieke beweging en contact met de natuur centraal staan.

City for sale, een stad beheert door platform bedrijven, door Jelle van Kampen

4: Zelf-organiserende systemen
Wat als alle apparaten en applicaties in onze leefwereld onderling communiceren, het zogeheten Internet of Things (IoT)? Dagelijkse activiteiten, zoals boodschappen bestellen, winkelen of schoonmaken, worden steeds makkelijker en gebeuren automatisch. De koelkast registreert bijvoorbeeld dat de melk op is, en voor je het weet hangt er een drone voor de deur met een nieuw pak. De verwarming ziet via de GPS in je telefoon dat je bijna thuis bent, en brengt de woonkamer op een aangename temperatuur. De zonnecellen op het dak verzamelen energie die wordt verdeeld onder de huiselijke apparatuur. Internet of Things kan het leven verrijken en steeds makkelijker maken.

Op stadsniveau wordt bij IoT al snel gekeken naar slimme verlichting, cameratoezicht, sensors in het openbaar vervoer en slimme afvalsystemen. Dit kan leiden tot perfect georganiseerde steden, maar ook een stad die alles van je weet. In extreme scenario’s wordt een perfect georganiseerde stad steeds meer modulair en adaptief. Denk hierbij aan woningen die kunnen groeien en krimpen, verplaatsbare muren voor een flexibele woningplattegrond, of deelsystemen waarbij stukken van een huis tijdelijk zijn. Blockchain biedt extra efficiëntie voor deze en andere uitwisselingen van producten, diensten en vastgoed.

Een goed voorbeeld van een alleswetende stad is het gebiedsontwikkelingsproject Sidewalk in Toronto. Sidewalk Labs (een onderdeel van Google-moederbedrijf Alphabet) heeft de rol van projectontwikkelaar op zich genomen voor de bouw van een nieuw stuk stad aan het waterfront van Toronto. Op basis van data en gebruikersanalyses beweren de initiatiefnemers een adaptieve stad te kunnen maken die in de continu veranderende wensen van bewoners voorziet. Op deze manier wordt de rol van ruimtelijk ontwerper langzaamaan overgenomen. Want wat is in de toekomst de menselijke meerwaarde, wanneer monopolistische platformbedrijven als Google en Facebook alles al van ons weten? Zij bepalen in wat voor huis wij wonen, welke route we wandelen en wanneer de straatverlichting aan- en uitgaat.

Volgens de studenten moet de ruimtelijk ontwerper daarom een plek aan tafel hebben om via vaardigheden en kwaliteiten het menselijk uitgangspunt te bewaren. Er moet een leefbare en kwalitatieve samenleving ontstaan, niet één waarin het bemachtigen van data voor commerciële doeleinden het streven is. Wanneer de volmacht bij dergelijke platform-corporaties komt te liggen, is dit wel het geval.

Wie codeert, regeert
De belofte van blockchain is een stad die transparant en betrouwbaar is. Maar de vraag die daarbij gesteld moet worden, is wie de controle heeft in deze transparante wereld. De encryptie waar blockchain op draait, wordt geschreven door een IT’er. Als leek maak je gebruik van de technologie, zonder te weten hoe die is gemaakt en op basis van wat voor parameters een algoritme of consensus-mechanisme precies werkt. Verduidelijking van de techniek is te vinden in de whitepapers van de toepassing, maar toch blijft het een aparte terminologie. In het land der blinden is eenoog koning. Ofwel: wie codeert, regeert.

Zijn er verliezers als alles van iedereen permanent wordt vastgelegd? Een mooi voorbeeld van onveranderlijkheid is identiteitsregistratie. Neem asielzoekers die hun identificatie zijn verloren in oorlogsgebieden. Wanneer een identiteit in de blockchain wordt geregistreerd, kunnen zij nog steeds aantonen wie zij zijn. Het onomkeerbare karakter van blockchain heeft echter een keerzijde. Wanneer ongewenste informatie wordt geregistreerd, is dit niet meer terug te draaien. Straks durven we als mens geen fouten meer te maken.

Blockchain zorgt enerzijds voor meer lokale initiatieven. Het decentrale karakter maakt het mogelijk om als burgers onderling makkelijk en vertrouwelijk een ecosysteem op te zetten. In innovatie-broedplaats De Ceuvel in Amsterdam gebruiken mensen blockchain voor de uitwisseling van opgewekte energie en andere diensten. De techniek blijft intern en vergroot de kracht van de gemeenschap. Maar blockchain is ook globaal inzetbaar. Ontwikkelingslanden krijgen de kans om mee te spelen in het economisch systeem van de westerse wereld. Banken hoeven niet meer te investeren in pinautomaten en geldtransport op onrendabele locaties. De enige behoefte is een telefoon met internet. De technologie houdt geen rekening met landgrenzen.

Ondanks de anonimiteit van blockchain, is het mogelijk om misbruik te maken van een decentraal systeem. Afgelopen jaar zijn meerdere toepassingen gehackt. Als data in de verkeerde handen terechtkomen, kan dit ten koste gaan van de privacy. Iemand moet de privacy en veiligheid van het netwerk waarborgen. Wanneer dit de overheidsinstanties zijn, is het absoluut noodzakelijk dat zij kennis en kunde van blockchain in huis hebben.

Als ontwerpers en ruimtelijke gebiedsontwikkelaars zijn we beschermers van de kwaliteit van stad en land. Het is aan ons om onze ontwerpen te laten ondersteunen door technologische innovaties. Uit het niets hiermee beginnen, slaagt maar in weinig gevallen. Het gaat om een langzame transitie en transformatie. Ontwerp is de katalysator en aanjager, de techniek het hulpmiddel. Een proactieve houding is daarom in deze tijd van uiterst belang. IT-bedrijven spreken steeds meer de taal van de ruimtelijke ordening. Wij zullen daarom steeds meer de taal van de IT moeten spreken. Laten we daarom niet bang zijn voor de toekomst, maar met een kritisch oog vooruitkijken en anticiperen op wat komen zal. 

Cover: Back to basic, een woongenootschap op de blockchain, door Diederik Vane