GO Zomertour 2022 #7: Porta Nuova in Milaan

Vele Nederlanders bezoeken ook deze zomer weer het begeerlijke noorden van Italië. Tussen de kust en de Alpen ligt midden in de vlakte de prachtige stad Milaan. Mocht de gebiedsontwikkelaar in uzelf zich niet kunnen beheersen, bezoek dan Porta Nuova: een van de meest prestigieuze en veelbesproken projecten van het land.

Bovenaan de trappen die leiden naar het Piazza Gae Aulenti – ontworpen door architect Cesar Pelli – kijkt een duurzaamheidspecialist van ontwikkelaar en beheerder Coima uit op het treinstation Porta Garibaldi. Het regionale treinnetwerk heeft hier, dicht tegen het hart van Milaan, zijn eindpunt. “De gemeente heeft geen enkele invloed kunnen uitoefenen op de regionale spoorwegautoriteit. De aansluiting van ons project op het stationsgebied had, zoals je ziet, veel beter gemoeten.”

Het is een van de weinige minpunten van de gebiedsontwikkeling Porta Nuova, dat in de stad verder als succesvol te boek staat en zowel de Milanese als de internationale bezoeker weet te boeien. Loop vanaf het iconische centraal station of – nog beter – van het adembenemende Castello Sforzesco richting het gebied en je ervaart de rijkdom en romantiek van de oude straten tot je de trappen naar het Piazza Alvar Aalto (vernoemd naar de beroemde Finse architect en industrieel ontwerper) beklimt en aankomt in het opgetilde, moderne gebied.

Zoals ieder belangwekkend project in Italië ontstond Porta Nuova niet zonder slag of stoot. Een centraal figuur in het verhaal achter dit project (dat we in gebiedsontwikkelingstermen als een ‘concessie’ kunnen duiden) is Manfredi Catella. Hij is een prominente Milanees en CEO van de Italiaanse tak van Hines, een Amerikaanse ontwikkelaar-belegger. Volgens een studie van Anselmi & Vicari uit 2019 fungeerde Catella als een bemiddelaar tussen het mondiale grootkapitaal, dat op zoek was naar investeringskansen in Milaan, en de lokale politieke en maatschappelijke netwerken in de stad.

Hoewel Milaan er al aardig in aan het slagen was de transitie naar de diensteneconomie te maken, bleven grote projecten in de stad tot de eeuwwisseling uit. De hoge Italiaanse schuldenlast zorgde ervoor dat publieke gelden voor grote stedelijke investeringen opdroogden. Onder aanvoering van de Milanese premier Silvio Berlusconi maakte de Italiaanse regering het daarop voor internationale beleggers gemakkelijker om in Italiaans vastgoed te investeren. De informele netwerken onder lokale Milanese bankiers, verzekeraars en bouwers maakten het echter – in combinatie met de machtige, links-politieke elite in de stad – nog moeilijk voor buitenlandse partijen om er daadwerkelijk voet aan de grond te krijgen. Totdat Catella zich ermee ging bemoeien.

De gebiedsontwikkeling Garibaldi Repubblica– zoals Porta Nuova oorspronkelijk heette – werd in de jaren 1980 al onderdeel van de Milanese toekomstplannen. Corruptieschandalen, een stevige lobby van linkse pressiegroepen en een onwillige private grondeigenaar zorgden er echter voor dat de gewenste publiek-private samenwerking in het gebied uitbleef. Door de combinatie van grootschalige infrastructuur, verouderde overheidsgebouwen en mondige bewoners in omliggende buurten, werd snel duidelijk dat het hier om een integrale gebiedsontwikkeling moest gaan. Na een mislukte poging partijen in 2000 bij elkaar te brengen rond de gebiedsvisie ‘Città della Moda’ (Modestad) werd de impasse na 2004 doorbroken. Manfredi Catella, die in samenspraak met de gemeente al diverse gronden in het gebied had aangekocht, werd gevraagd een nieuwe publiek-private visie te ontwikkelen.

Voor de armlastige gemeente werd Porta Nuova gezien als een kans om de economische groei van Milaan een push te geven en een belangrijke bron van inkomsten te creëren. Linkse pressiegroepen in de stad zetten zich tegelijkertijd succesvol in voor een significante verbetering van de leefomstandigheden van bewoners in omliggende buurten, zoals de sociale wijk Isola. De stad stond aantoonbaar te boek als gesegregeerd, met schrikbarende sociaaleconomische verschillen tussen buurten. Projecten als Porta Nuova moesten bijdragen aan het dichten van de sociale, culturele en economische ongelijkheden in de stad – en ze zeker niet verder vergoten.

Manfredi Catella riep de hulp in van Stefano Boeri, architect en prominent figuur onder de linkse elite in Milaan. Samen werkten ze uit hoe de ontwikkeling van Porta Nuova kon bijdragen aan de stad als geheel. Boeri organiseerde een serie workshops onder de lokale gemeenschap en leidde gesprekken tussen de ontwikkelaars en leden van de gemeenteraad, stadsdeelraad en lokale activisten. De bouw van verschillende publieke voorzieningen in het gebied, zoals een gemeenschaps- en kinderopvangcentrum, is de concrete uitkomst van deze workshops en gesprekken. Daarnaast werd er langdurig onderhandeld over de private bijdragen aan publieke werken, die uiteindelijk in ruil voor verkorte planologische procedures en de tijdige vergunningen werden verstrekt. Het weinige groen dat door de ontwikkelingen uit de buurt moest verdwijnen, zou bovendien dubbel en dwars in het gebied worden teruggebracht. In 2009 was daarmee de meeste oppositie tegen de plannen verdwenen.

Tussen 2011 en 2014, toen in Nederland veel projecten stillagen, is in Porta Nuova hard en gestaag doorgebouwd. Een belangrijke verkeersader in Milaan werd in het gebied overkluisd, waardoor verschillende plandelen aan elkaar konden worden gehecht en ruimte ontstond voor een groot stadspark: de Biblioteca degli Alberi. Hoewel sommigen nog altijd kritisch zijn op het exclusieve karakter van het gebied en de beperkte bijdrage die het heeft geleverd aan het oplossen van problemen in omliggende buurten, blijft Manfredi Catella naar eigen zeggen gecommitteerd aan het leveren van kwaliteit voor de Milanese inwoners. Een stichting die hij oprichtte ter nagedachtenis van zijn vader Riccardo ondersteunt tal van culturele activiteiten en participatieve programma’s in het gebied vanuiteen historisch paviljoen dat, met een hip restaurant eraan vast,volledig in stijl in het park is opgenomen.

Porta Nuova is in een aantal opzichten een stedelijke gebiedsontwikkeling zoals velen. Zo gaat het hier bij uitstek om een gebied dat de internationale diensteneconomie aan de stad moest binden. De blinkende, markante UniCredit-toren is een eye catcher in Milaan, die tegelijkertijd niets aan de fantasie overlaat: het gebied is onmiskenbaar een zakendistrict, dat primair gericht is op urban professionals en toeristen. De architectuur is modern en strak en daarom wat universeel, maar het contrast met de aanliggende historische wijken en het prachtige nieuwe, door Nederlanders ingerichte Biblioteca degli Alberi maakt het gebied toch een bijzondere uitspatting. De twee woontorens Bosco Verticale – ontworpen door dezelfde architect die de lokale gemeenschap voor de gebiedsontwikkeling warm wist te maken, Stefano Boeri – zijn wereldberoemd om de weelderig beplante gevels en balkons. Samen met het park, met daarin het ‘Casa Della Memoria’ (herinneringshuis), maken zij van het gebied toch een unieke ervaring.