GO Zomertour 2025 #2: Bosnische steden worden nog altijd getekend door het verleden

Wie in Bosnië en Herzegovina bij een kiosk een pakje sigaretten koopt, valt daarbij ongetwijfeld iets op. Pušenje ubija, oftewel ‘roken is dodelijk’ staat drie keer hetzelfde op het pakje vermeld: twee keer identiek in het Latijnse alfabet en nog eens in het Cyrillische alfabet. Dit is niet om de roker het bericht driemaal in de oren te knopen, maar omdat het land drie officiële talen heeft: Bosnisch, Kroatisch en Servisch. Deze talen zijn echter nagenoeg hetzelfde.

Deze etnische verdeeldheid onder de bevolking is bijna dertig jaar na de verwoestende burgeroorlog nog steeds voelbaar en geïnstitutionaliseerd. In kleine dingen als de teksten op pakjes sigaretten, maar ook in de ruimtelijke verdeling van het stedelijk landschap. Daarnaast roepen ruïnes en kogelgaten in gebouwen de herinnering van de oorlog nog steeds op. Buiten de sporen van het verleden krijgt die verdeeldheid nog een nieuwe dimensie – hoe bizar ook – door de inmenging van nieuw buitenlands kapitaal uit de Golfstaten.

Verwoestende oorlog

Na de val van Joegoslavië in 1991 wordt door een referendum in 1992 de onafhankelijkheid in Bosnië en Herzegovina uitgeroepen, tegen de wens van de Bosnische Serven in. Die stichtten hun eigen republiek in het land, de Republika Srpska, die werd gesteund door het Joegoslavische Volksleger vanuit Servië. Wat volgt is een vier jaar lange burgeroorlog tussen de islamitische Bosniakken, katholieke Kroaten en orthodoxe Serven. De Bosnische Serven voerden etnische zuiveringen uit waarbij Bosniakken systematisch werden vermoord, steden werden ingenomen en dorpen platgelegd. De hoofdstad Sarajevo is vier jaar lang belegerd en ook in Srebrenica komen 8.000 Bosniakken om het leven, in een operatie onder bevel van Ratko Mladić (opperbevelhebber van de Bosnisch-Servische troepen).

In 1995 mengde de internationale gemeenschap zich in de oorlog en werd in december het Verdrag van Dayton ondertekend dat een einde maakte aan de oorlog. Naar schatting zijn 100.000 mensen omgekomen in de oorlog. Het land werd opgedeeld in de Federatie van Bosnië en Herzegovina voor de Bosniërs en Bosnische Kroaten en de Republika Srpska voor de Bosnische Serven. Niet alleen werd de grond verdeeld, maar ook in het Constitutioneel Hof moesten rechters van iedere etniciteit vertegenwoordigd worden. Ook rouleren drie presidenten elke acht maanden het presidentschap. Het Dayton-akkoord was bedoeld als een tijdelijke oplossing om vrede te stichten, maar zorgt tot op de dag van vandaag voor verdeeldheid in het land.

Mostar: scheiding tussen oost en west

Die verdeeldheid is goed terug te zien in het stedelijk landschap van Mostar. In de stad werd eerst tegen de invasie van Bosnische Serven gevochten door het Bosnische en Kroatische leger, waarna het conflict voortging tussen de Bosniakken en Bosnische Kroaten, met als bekende climax de vernietiging van de in 1566 gebouwde Ottomaanse Stari most (Oude brug): de brug die de twee delen van de oude binnenstad met elkaar verbond. In november 1993 vielen na de aanval door de Bosnische Kroaten de brokstukken in de Neretva-rivier. Een vernietiging van symbolische waarde, omdat de westkant van de rivier was ingenomen door de Kroatische troepen en het oosten door de Bosniakken. Het werd een bevestiging van de isolatie tussen de twee stadsdelen. Terwijl Mostar voor de oorlog als een gemengde stad werd beschouwd, waar verschillende etniciteiten door elkaar heen leefden, werd het daarna een van de meest verdeelde steden van het land.

Zo wonen vandaag de dag aan de oostkant overwegend islamitische Bosniakken, aan de westkant katholieke Bosnische Kroaten. Aan de oostkant staan de meeste moskeeën met elegante minaretten en in het westen voornamelijk rooms-katholieke kerken. Zo werd de tijdens de oorlog beschadigde klokkentoren van de rooms-katholiek kerk van St.Peter en Paul aan de westkant van de stad na de oorlog door de Bosnisch Kroaten een stuk hoger teruggebouwd en is deze met zijn 107 meter de hoogste van het land. Ook is op de in het zuidwesten gelegen berg naast de stad in 2002 een 30 meter hoog kruis geplaatst dat vanuit de hele stad te zien is. Velen zien deze naoorlogse (re)constructies als een territoriale etnische afbakening en een versterking van de etnische verdeling in de stad.

Ook op het centraal gelegen Spanski Trg (Spaans plein) wordt de stad herinnerd aan het verleden. Het plein is vernoemd naar de Spaanse soldaten die vanuit de VN en NAVO naar Bosnië werden gestuurd voor vredesmissies tijdens de oorlog. In het midden van het plein is het imposante gebouw van het lokale gymnasium te vinden. Het werd gebouwd ten tijde van het Oostenrijk-Hongaarse bewind eind 19e eeuw en gerenoveerd in 2009. Minder zichtbaar is het nog steeds verdeelde schoolsysteem wat ook wel het ‘twee scholen onder één dak’-systeem wordt genoemd: Bosniakken en Bosnisch Kroatische scholieren gaan op aparte tijden naar school, met ieder hun eigen curriculum.

Streetart

Het meest opvallende aan het plein is de ruïne van de Ljubljanska Bank, ook wel de sniper tower genoemd. Nu enkel een geraamte van een reusachtig gebouw, maar de voormalige bank was vanwege haar hoogte tijdens de oorlog een goede plek voor de Bosnische Kroaten om van bovenaf doelwitten te beschieten. Sinds de oorlog is de reusachtige ruïne niet meer gerenoveerd en is het gebouw een betonnen canvas geworden voor de vele street-art kunstenaars in de stad.

In de nabije Šantića straat, wat als de scheidingslijn tussen oost en west wordt gezien, wordt elk jaar het Street Art Festival Mostar georganiseerd waarvoor kunstenaars van over de hele wereld naar de stad afreizen om grote muurschilderingen te maken op de vaak grijze, beschadigde en slecht onderhouden gebouwen. Waar de stad tot op de dag van vandaag nog worstelt met haar verleden, probeert het festival met street art een blik op de toekomst te werpen, gemaakt door kunstenaars ongeacht hun nationaliteit of achtergrond.

Sarajevo

Ook in de hoofdstad Sarajevo is de oorlog nog volop aanwezig, zichtbaar en voelbaar. Ooit werd Sarajevo beschouwd als het ‘Jerusalem van Europa’ vanwege de grote verscheidenheid aan religies in de stad, waar in één buurt soms een moskee, katholieke kerk, orthodoxe kerk en een synagoge te vinden waren. Waar zij eerst vredig naast elkaar leefden, werd Sarajevo tijdens de oorlog vier jaar lang in z’n greep gehouden door de Bosnische Serven die de stad omsingelden. Bijna 14.000 burgers werden vermoord in de stad. Na de oorlog is de stad homogener geworden met Bosniakken als de voornaamste bevolkingsgroep.

Ook Sarajevo is na de oorlog opgesplitst in twee: een deel voor de Federatie en een deel voor Republika Srpska. Toch is in de hoofdstad de etnische verdeeldheid minder prominent aanwezig in het straatbeeld dan in Mostar. Wel wordt in de stad veel aandacht besteed aan de herdenking van de oorlog. Overal in de stad zijn ‘Sarajevo Roses’ te zien: gaten en beschadigingen in de straat veroorzaakt door gevallen bommen die nadien rood geverfd zijn om de voorbijganger stil te laten staan bij het verleden. Daarnaast zijn er grote begraafplaatsen en gedenkmuren te vinden in de stad met de namen van overleden burgers. Ook is er een monument voor de overleden kinderen tijdens de oorlog en zijn er vele musea over oorlog en genocide.

Contrast

Voorbij de sporen van het verleden valt er iets duidelijk op in Sarajevo: naast de gebouwen die duidelijk toe zijn aan renovatie, zijn er prachtig gerenoveerde monumenten te zien. Hier en daar treffen we zelfs glanzende moderne gebouwen, zoals het overdekte winkelcentrum Sarajevo City Centre. Na de oorlog werd de stad in haar wederopbouw gesteund door een aantal islamitische landen, waardoor beschadigde moskeeën weer netjes gerenoveerd werden en nieuwe moskeeën bijgebouwd. Voor een stad die lang onder een communistisch regime heeft geleefd, is de hoeveelheid moskeeën opmerkelijk.

En de financiële inmenging van buitenaf leeft vandaag de dag voort. In het nabijgelegen Ilidža, een buitenwijk van de stad, worden wijken met luxueuze appartementen gebouwd, net als bij de Poljine Heuvels of de Trebevic Hills: een reusachtig commercieel appartementencomplex op de zuidelijke heuvel van Sarajevo dat vanuit de hele stad te zien is. Het contrast kan niet groter in een stad waar tegelijkertijd nog veel ruïnes te vinden zijn.

In de afgelopen jaren vond in de stad een toename plaats van vastgoedinvesteringen vanuit de Golfstaten, waar investeerders van grote oliebedrijven vakantiehuizen bouwen voor toeristen uit het gebied. Ook is er een toename van toeristen uit het gebied. Bosnië ontvangt ze met open armen: afgelopen april besloot de Bosnische ministerraad nog dat toeristen afkomstig uit Bahrein, Oman en Saoedi-Arabië geen visum meer nodig hebben tussen 1 juni en 30 september. Natuurlijk een goede bron van inkomsten voor de stad, maar deze investeringen zorgen ook voor stijgende vastgoedprijzen en het is maar de vraag of bewoners hier ook van profiteren.

Toekomst

De verdeeldheid in Bosnische steden lijkt nog niet af te nemen. Afgelopen voorjaar nam de spanning nog toe toen de Bosnisch Servische leider Milorad Dodik wetten in gang zette waarmee de Republika Srpska zich ontdoet van federale verplichtingen. Dit past binnen een groter plan om de deelrepubliek af te scheiden van de rest van het land. Het is een land waarbij de vrede aan een zijden draadje hangt door een internationaal opgelegd vredesakkoord en mede daardoor ligt corruptie op de loer.