In Deventer Havenkwartier herken je de jaarringen van de herontwikkeling

Al meer dan tien jaar lang wordt het Havenkwartier in Deventer herontwikkeld en nog staan er gebouwen in de steigers, tellen we meerdere hijskranen en rijden werklui af en aan. Dat het hier een gebiedsontwikkeling van de lange adem zou worden, was bij de gemeente Deventer al van meet af aan duidelijk.

Ivor Visser is projectmanager bij de gemeente Deventer. In de vijf jaar sinds hij betrokken is bij het gebied is er veel veranderd, maar al sinds het eind van de jaren negentig had de gemeente Deventer het Havenkwartier in het vizier. “Destijds werd al gezegd: je moet straks in het Havenkwartier de verschillende jaarringen van de ontwikkeling kunnen gaan herkennen. Zodat je ziet: hé, dat is uit die periode en dat is uit die periode.”

Bont gezelschap

En dat lijkt, nu het einde van de ontwikkeling in zicht is, goed gelukt. Het Havenkwartier in Deventer is een divers gebied. Een plek waar sommige culturele broedplaatsen al bijna tien jaar gevestigd zijn en waar andere creatieve bedrijven en bewoners pas net komen kijken. Het gebied heeft daarmee een gevarieerde mix van programmatische invullingen gekregen. De oude industriële panden behielden elk hun karakteristieke kenmerken, vaak met een moderne aanvulling zoals een glazen aanbouw, of graffitikunst op de muren.

In de haven, op een steenworp afstand van het oude centrum van Deventer, heeft zich een ‘bont gezelschap’ gevestigd: het gebied telt ruim negentig ondernemers en bedrijven – met name in de creatieve sector. Die hebben zich veelal gevestigd in de leegstaande loodsen en silo’s op het terrein.

Ondertussen blijft het gebied ook in gebruik als operationele haven, al benutten de binnenvaartschepen het Havenkwartier nu vooral als plek om even aan te meren. Er liggen vandaag twee binnenvaartschepen in de eerste havenarm, maar dat kunnen er soms ook wel zes of acht zijn, vertelt Visser.

Bovendien moeten over enkele jaren de in totaal bijna vierhonderd woningen allemaal gerealiseerd zijn. Nu al wordt het gebied getekend door een mix van eigenzinnige (met behulp van een architect) zelfontworpen eengezinswoningen, studentenhuisvesting en gecombineerde woon- en werkruimtes. Eind 2023 worden nog eens 42 appartementen en studio’s opgeleverd en 75 sociale huurwoningen. Er zijn ook plannen voor 84 appartementen in een woontoren van circa zestig meter hoog.

Nieuwe blik

De plannen voor het Havenkwartier zagen er twintig jaar geleden heel anders uit, aldus de Deventer projectmanager. Eind jaren negentig was het gebied een vervallen industrieterrein – nadat transport over de weg de norm werd en watergebonden transport vanaf de jaren zeventig sterk afnam.

De gemeente kocht een groot deel van de grond en vastgoed in de haven op. Visser: “Er werden toen plannen voor uitgewerkt om hier ongeveer vijftienhonderd woningen toe te voegen. Echter, daar waren de bedrijven die eromheen zaten niet zo gelukkig mee.” Hij somt op: zoals de inmiddels failliete drukkerij Roto Smeets en chemiebedrijf Akzo Nobel, dat aan de andere kant van het water gevestigd was ten tijde van de plannen. “Die voelden zich vooral bedreigd in hun eventueel toekomstige bedrijfsvoering”, aldus Visser.

Ook werd het industriële karakter van het terrein in het eerste masterplan nauwelijks meegenomen. De gemeenteraad stemde daarom niet in met de plannen voor de hoge woningaantallen. Maar er bleef wel een urgentie bestaan om het leegstaande terrein te transformeren. Niet in de laatste plaats omdat de gemeente er vooruitlopend op het masterplan al veel grond en vastgoed verworven had.

“Toen is de gemeente met andere ogen naar het gebied gaan kijken. Er staat veel bijzonder industrieel erfgoed dat karakter geeft aan een gebied dat je wil vernieuwen. In plaats van alles eraf te vegen, is toen voor de strategie gekozen om niet alles opnieuw te ontwerpen maar de bestaande kwaliteiten juist te gebruiken voor de nieuwe wijk”, legt Visser uit.

Koppig

Het tempo van de ontwikkeling was bewust heel geleidelijk. In 2010, midden in de crisis, werd het ontwikkelingsplan ‘Ruimte voor ideeën’ goedgekeurd door de gemeenteraad. Daarin zijn alleen de hoofdlijnen van de gebiedsontwikkeling vastgelegd. Het plan liet bewust veel ruimte voor initiatieven van eigenaren, particulieren en ontwikkelaars om hun ideeën op het gebied los te laten.

Van grote ontwikkelingen was in de crisis ook geen sprake, vandaar dat de gemeente het roer ook wel moest omgooien door faciliterend te werk te gaan. Het ontbrak simpelweg aan de middelen om de herontwikkeling actief aan te jagen.

Uit het plan wordt meteen duidelijk wat de visie op het gebied destijds was. Termen als ‘handen uit de mouwen’, ‘koppig’, ‘niet doorsnee’ en ‘ietwat onaangepast’ vliegen ons om de oren. Die passen bij het originele karakter van haven. Om woningbouw in het gebied mogelijk te maken zijn destijds geen bedrijven uitgekocht of verplaatst. “Wel is er bij de opzet van het Havenkwartier rekening gehouden met de bedrijven doordat er in de directe nabijheid van bestaande bedrijven geen woningbouw is gepland”, licht Visser toe.

Vrijplaats voor iedereen

De gezamenlijke ambities van de gemeente, provincie, ondernemers, bewoners en andere partijen zijn samengevat in vijf kernpunten. Het Havenkwartier moest een gewilde woonplek worden, werkplekken bieden dichtbij de stad – met name gericht op creatieve dienstverleners – en een vrijplaats zijn voor iedereen. “Er kan veel. De vrijplaats was vooral bedoeld voor kunstenaars en festivals. Er was veel vrijheid voor het organiseren van festivals en evenementen. Dit werd zeer geregeld gedaan voor de uitbraak van Covid-19”, aldus Visser. Dat betekent dat er volop ruimte is voor nieuwe ideeën en innovaties in het gebied. Iedereen met een initiatief kan aankloppen bij de gemeente.

Bovendien is het inmiddels zonneklaar dat de nadruk ligt op het behoud van industrieel erfgoed en de herontdekking van de haven als onderdeel van de stad. Kenmerkend voor de herontwikkeling van het Deventerse Havenkwartier is daarom dat het bestemmingsplan erg flexibel opgesteld is. “Je mag hier van alles”, licht Visser toe. Alleen voor horeca gelden strengere regels.

Grijze silo

Bij een dergelijke ‘organische’ ontwikkeling wordt veel ruimte gelaten voor initiatieven. Dat is volgens het zogeheten Vlaamse model, bevestigt Visser. “We kijken eigenlijk per object of kavel: willen we dit nou behouden of gaan we wat hier staat, slopen? Dus er is destijds ook niet een heel specifiek eindbeeld gegeven voor het Havenkwartier. Het was meer de strategie van: wat mooi en goed is, dat behouden we. En dat gaan we mengen met nieuwe invullingen.”

Visser doelt bijvoorbeeld op de 51 meter hoge betonnen grijze silo die prominent boven de haven uit torent. Ooit deed de silo dienst als opslagplaats voor granen en meel; nu zijn de bovenste verdiepingen getransformeerd tot één woning en is de silo als karakteristieke blikvanger behouden. Dat was op initiatief van de nieuwe eigenaren; de grijze silo is door de gemeente verkocht.

In de rest van het gebied is de herontwikkeling op een vergelijkbare manier tot stand gekomen. Zonder eindbeeld- of datum verkocht de gemeente in de loop van de jaren een groot deel van de grond en het vastgoed in het Havenkwartier. Aan de ene kant is er bewust gekozen voor een langzame, bottom-up aanpak, aan de andere kant speelde een pragmatische aanpak als gevolg van de financiële crisis toentertijd ook mee.

Goedkope ruimte

De herontwikkeling begon daarom stapsgewijs, met enkele broedplaatsen – voor kunstenaars en andere mensen die een ruimte zochten voor een lage prijs. Inmiddels is de gebiedsontwikkeling in de laatste fase aanbeland. Visser: “De laatste vlekken op de kaart, om het zo te zeggen, worden nu ingevuld. Een deel van de kunstenaars zit nog steeds in deze loodsen.”

Instellingen zoals het Kunstenlab – een experimenteel presentatie- en productiehuis voor hedendaagde kunst in Oost-Nederland – of de culturele organisatie Theaterschip geven exposities en voorstellingen in het Havenkwartier. Visser: “Daarnaast heeft het poppodium Burgerweeshuis in Deventer veel interesse om zich te vestigen op een ander deel van Haveneiland.”

“Kunstenaars zijn ook blijven hangen in het Havenkwartier”, legt Visser uit. Eén van hen is Egbert Scheffer. De creatieve ondernemer werkt al acht jaar in het gebied. In die tijd heeft hij er festivals georganiseerd, het gebied opgefleurd met muurschilderingen en richtte hij samen met zijn vrouw de evenementenlocatie Punt op.

Diverse mix

Scheffer is actief betrokken bij het gebied. Punt is daarom niet alleen een evenementenlocatie – in het bijbehorende café vindt de buurt ook een plek om samen te komen. Dat begon tijdens de zomermaanden in coronatijd, maar in de loods is ook ruimte voor een kop koffie, een lunch of een maaltijd op vrijdagavond.

Dat buurtgevoel creëren kan een uitdaging zijn in een gebied dat zich alsmaar verder ontwikkelt, zegt Scheffer. “Het is nog steeds een werkende haven, dus je hebt ook te maken met schepen en bedrijvigheid. Dat is al een hele mix. En dan ook nog bewoners – kopers, huur, studenten. Het is heel divers.”

Hij hoopt bij te kunnen dragen aan de cohesie in de wijk. Scheffer is betrokken bij de PR van het Havenkwartier. Zo beheert hij bijvoorbeeld de sociale media-kanalen. De ondernemer glundert als hij het over de buurt heeft: “Ik ben heel trots op dit gebied. Ik wilde ook per se in dit gebied een horecabedrijf starten. Modern, maar met oude kenmerken. Zo hebben we de blauwe loodsdeur teruggebracht binnen in het pand. We wilden laten zien: dit is het ooit geweest.”

Rafelrand

De gevarieerde mix in het gebied is volgens projectmanager Visser juist het succes van de ontwikkeling: “De boten die aan de kade liggen, het water, de oude gebouwen die behouden zijn gebleven en allemaal een verschillende invulling hebben gekregen. Er zitten kunstenaars, architecten – er zit van alles in dit gebied. Er wonen ook verschillende type mensen.”

Een langjarige gebiedsontwikkeling als deze zorgt er wel voor dat bij bewoners het besef wat kan wegzakken dat er nog ontwikkeld wordt, erkent Visser. De plannen voor de woningen die nu in de steigers staan lagen er al langer, maar konden door de financiële crisis pas later dan gepland doorgaan. “Wat we daarvan leren, ook voor volgende ontwikkelingen, is dat je daar regelmatig over moet blijven communiceren.”

Scheffer ziet om zich heen dat het gebied blijft veranderen en betreurt dat allerminst. Het hoort nu eenmaal bij een gebied in transformatie, denkt hij. “Het rafelrandje wordt nu minder, want het is een gebied in ontwikkeling en verandert continu.”