De stad in De Ochtend: 100 jaar Plan Zuid van Berlage

Plan Zuid: robuust en sereen ontwerp

Deze maand is het honderd jaar geleden dat de gemeenteraad van Amsterdam instemde met het stedenbouwkundig Plan Zuid van architect Berlage. Maar zijn eerste plan dateerde al uit 1904. De stad vroeg hem om een plan te maken voor een nieuwe wijk tussen de rivieren Amstel en Schinkel. Al in 1904 dus kwam hij met heel traditioneel plan, een verlengstuk van de binnenstad, met allemaal kronkelende straatjes. Verrassend als je bedenkt dat we Berlage kennen als de architect die de brug maakte van de oude, en ook ouderwetse, neo-stijlen van de 19de eeuw naar een moderne bouwstijl van de 20de eeuw. Bijvoorbeeld met de Beurs in Amsterdam, en het Haags Gemeentemuseum. 

Plan Zuid, dat in 1917 werd aangenomen, is een grote wijk geworden met een krachtig en heel herkenbaar patroon. Hoewel er toen amper auto’s waren tekende Berlage brede assen, zoals de Churchillaan en de Vrijheidslaan, met voorname woonblokken erlangs. Daarachter bedacht hij rustige woongebieden met mooi ontworpen pleinen. Het geheel is robuust en sereen tegelijk.

Stedenbouwkundig plan van Berlage

De Vrijheidslaan heette trouwens niet altijd zo. Het begon als de Amstellaan, en werd na de Tweede wereldoorlog omgedoopt in de Stalinlaan. Maar na de inval van de Russen in Hongarije in 1956 vonden we Stalin niet meer zo aardig en werd het de Vrijheidslaan.

Het plan is nog steeds heel herkenbaar, ook al zijn sommige dingen heel anders gelopen. Berlage had een station, een academisch ziekenhuis, een universiteitsgebouw en een rijksacademie bedacht. Dat is er allemaal niet van gekomen – maar wel het Okura Hotel, en het Hilton hotel, en uiteindelijk na 60 jaar toch een station. Overigens kreeg hij in 1966 een standbeeld door beeldhouwer Hildo Krop op een van de markantse punten van zijn plan, het Victorieplein, vóór de Wolkenkrabber van Frits Staal.

Wisselwerking met andere architecten

Plan Zuid van Berlage werd ingevuld door anderen, veel van hen architecten die bouwden in de decoratieve stijl van de Amsterdamse School.  Dat is echt heel wonderlijk: zo’n modern en best strak plan, gevuld met vaak heel sculpturale, expressieve gebouwen. Een van de bekendste is het sociale woningbouwcomplex van woningbouwvereniging De Dageraad, met prachtige wulpse vormen van baksteen, alsof het zich openvouwt. Maar er zijn ook modernistische monumenten in Plan-Zuid, zoals de Openluchtschool van Duiker en de Wolkenkrabber van Frits Staal (what’s in a name).

En wat bijzonder is: het plan van Berlage kan het gewoon hebben, misschien vooral omdat het grote blokken zijn. Dat duidt erop dat het een sterk plan is: het zakt niet meteen door z’n hoeven toen er in andere stijlen werd gebouwd. En het is nog steeds een sterk en helder plan.

Roelof Hartplein – Marcel Westhoff

Het is zelfs tot de Nederlandse literatuur doorgedrongen. Gerard Reve schreef erover in de eerste zin van ‘De Avonden’. Reve woonde bij zijn ouders aan de Jozef Israëlskade, die in het boek de Schilderskade heet. Ik citeer: “Het was nog donker, toen in de vroege morgen van de 22^e december 1946 in onze stad, op de eerte verdieping van het huis Schilderskade 66, de held van deze geschiedenis, Frits van Egters, ontwaakte.”

Dit is een mooi moment om Plan-Zuid te bekijken. Museum Het Schip – dat ook in een prachtig Amsterdams School gebouw zit – organiseert van 5 t/m 8 oktober allerlei wandel- en fietstochten en een tentoonstelling.