Utopia Eiland maakt de toekomst van stadslandbouw en natuurherstel zichtbaar

Ook op deze grijze, druilerige zomerdag zijn de vrijwillige tuiniers van het Utopia Eiland al sinds de ochtend in de weer in de uitgestrekte moestuinen. Vandaag is, ietwat vroeg in het seizoen, een krat vol duindoorns geoogst. Tijdens de lunch drinken de vrijwilligers zelfgemaakt duindoornlimonade met een soepje van zelf geoogste courgettes. Eén vrijwilliger legt de groep uit hoe je van het overgebleven restant van verpulverde duindoorns een cosmetische olie kunt maken. “Het kost wat tijd, maar het is veel goedkoper dan in de winkel.”

De duindoorns en courgettes zijn slechts twee voorbeelden van de vele gewassen die er groeien op het Utopia Eiland in Almere. Het eiland werd ooit ontworpen voor de Floriade in 2022, maar het is nu een openbaar toegankelijk stadspark waar wordt geëxperimenteerd met nieuwe vormen van landbouw en natuurbeheer. Utopia is gerealiseerd en wordt beheerd door stichting Weerwoud: een gemeenschap van experts en vrijwilligers die drie verschillende landschappen op het eiland cultiveren. Het eiland is een experiment op grote schaal dat laat zien hoe stadslandbouw kan bijdragen aan natuurherstel en hoe groen bijdraagt aan gezonde wijken met betrokken bewoners.

Floriade

Het eiland aan de noordwestelijke kant van het Floriadeterrein en midden in het Weerwater, was tijdens het Floriade-festival al een plek om nieuwe vormen van teelt te ontdekken. Het viel net buiten ‘het grid en ontwerp van Winy Maas’, de ontwerper van MVRDRV die het masterplan opstelde. Daarin kregen verschillende initiatieven en landen ieder een stuk grond voor een paviljoen toegewezen. Na de Floriade werden de paviljoens weer ingepakt en konden de plannen beginnen voor de nieuwe woonwijk Hortus Flores. Het valt nu te bezien hoe Utopia een rol in de wijk gaat krijgen.

Echte plannen voor woningbouw blijven echter nog uit. Gebiedsontwikkelaars Amvest en Dura Vermeer, verenigd in de Weerwater CV, zouden op het ontruimde Floriadeterrein zo’n 660 woningen realiseren, voornamelijk laagbouw. Na lang juridisch getouwtrek met de gemeente, die een hogere dichtheid en duurzaamheid voor ogen had, besloot de gemeente de grond voor 51 miljoen euro ruim een jaar geleden weer terug te kopen van Weerwater CV. Sindsdien blijft het stil, hoewel de gemeente beloofde voor deze zomer met een masterplan te komen.

Niet kneuterig

Een gemiste kans, als het aan initiatiefnemer van Utopia Eiland Xavier San Giorgi ligt. Naar zijn idee hebben de stadslandbouw en natuurherstel op het eiland juist een belangrijke functie voor een eventuele nieuwe woonwijk, omdat bewoners er hun band met de natuur kunnen herstellen: “Je zou hopen dat een plek als deze onderdeel van een gebiedsontwikkeling kan worden. Nu bouwen we wijken om supermarkten heen, maar kunnen we niet een soort plek in de wijk creëren waar het groen de buurt verbindt? Niet als een kneuterig voorbeeld, maar als een volwaardig voorzienend stadslandbouwproject voor de wijk. We zien dat zo’n functie in de wijk juist sociale cohesie kan creëren en een waarde oplevert die we nu in allerlei beleidsdoelen verstoppen. Op zo’n plek kan ook de combinatie met een zorgboerderij of een kinderdagverblijf gemaakt worden. Zo krijg je een andere levensstijl in de wijk waardoor bewoners niet alleen consumenten zijn, maar juist participanten.”

Als opgeleid architect en ontwerper van de landschappen op het eiland, heeft San Giorgi samen met vrijwilligers een plek gecreëerd voor regeneratieve landbouw in een stedelijke omgeving, onderverdeeld in drie landschappen. Op het meest westelijke eiland is een rijkdom aan gewassen te vinden door middel van agroforestry of boslandbouw. Dit is een landbouwsysteem waarbij bomen en struiken op percelen worden gecombineerd met eenjarige gewassen of veeteelt, in plaats van een monocultuur. De voordelen van deze combinatie zijn groot, vertelt San Giorgi. Zo zorgt deze vorm van landbouw voor een betere waterhuishouding, meer biodiversiteit, de opslag van koolstof en kunnen de planten en bomen elkaar ondersteunen, bijvoorbeeld door schaduw te bieden in de zomer.

In het midden van het eiland is een groot voedselbos aangelegd: een dichtbegroeid bos met een recreatieve functie waar tegelijkertijd verschillende fruitsoorten, noten en kruiden groeien. Bezoekers kunnen hier ook gebruik maken van een theater dat er middenin ligt. Dit bos staat in verbinding met het ‘schoolplein’, het derde landschap, als een plek waar scholen worden uitgenodigd zodat kinderen kunnen leren over de werking van de natuur. Ook volwassenen kunnen hier leren over bio-mimicry: de patronen die zowel in de natuur terug te vinden zijn als in ons lichaam.

Combinaties

Deze ontworpen landschappen wekken nieuwsgierigheid op bij de bezoeker om op ontdekkingstocht uit te gaan. Zo zien we in de tuinderij met boslandbouw tientallen rijen aan gewassen die ieder omgeven worden door andere planten, kruiden en struiken. We zien hazelnootbomen, theekruiden, komkommers, citroenverveine en veel meer. En bijzonder is dat dit alles publiek toegankelijk is, zodat bezoekers zelf ook het diverse ecosysteem kunnen onderzoeken.

Lopend door het voedselbos, valt bezoekers eerst misschien weinig op. Maar zodra je beter kijkt, komen de verschillende fruitbomen en bessenstruiken langs de paden tevoorschijn. “Vaker loop ik met mensen door het bos en zeggen ze: een mooi bos, maar waar is je project? Ik zeg dan: daar zijn we net doorheen gelopen,” aldus San Giorgi. In het bos groeien onder andere de sichuanpeperstruik, met blaadjes die smaken naar citroen, en schapenbessen die smaken naar banaan.

Overal op het eiland zien we iconische kunstwerken terug van landschapskunstenaar Will Beckers: vervlochten wilgentenen en cortenstaal die verspreid over het eiland poorten en doorgangen creëren waar de bezoeker doorheen kan kijken of lopen. Deze kunstwerken symboliseren de vervlechting van mens en natuur. Maar ook creëren ze een doorkijkje. Zo ziet de bezoeker op het westelijke eiland door het kunstwerk de skyline van Almere en wordt zo het schrille contrast benadrukt tussen het verharde stadslandschap en de rustige, natuurrijke omgeving waar de bezoeker zich bevindt.

Voortbestaan

Hoewel het eiland als één groot experiment kan worden gezien voor een duurzame toekomstige voedselproductie, vindt San Giorgi dat gemeenten initiatieven als deze niet enkel als eenmalig experiment zouden moeten beoordelen. “Ik ervaar dat wat we doen door veel mensen anders begrepen wordt. De waarden die schuilgaan achter natuurherstel, stadslandbouw en gemeenschappelijke groen worden wel gedeeld vanuit de gemeente Almere maar niet gesteund vanuit beleidsdoelstellingen. De gemeente richt zich toch meer op de gezonde voetbalkantine. Dat is ook belangrijk, maar als we niet allemaal werken aan het herstel van ons ecosysteem, dan ondermijnen we gezamenlijk ons bestaansrecht.”

In de praktijk betekent de onzekere financiering voor dit soort initiatieven dat een beroep moet worden gedaan doen op allerlei verschillende potjes bij overheden, bedrijven en organisaties. Dit geldt ook voor Utopia. Terwijl het eiland door de Floriade een unieke geschiedenis met zich meedraagt, zouden dergelijke initiatieven volgens San Giorgi een integraal onderdeel moeten worden van de wijken – bestaande en nieuwe. Door stadslandbouw niet als een sluitpost te zien, maar aan de voorkant mee te nemen in de plannen, zouden verschillende beleidsdoelen kunnen worden behaald, waaronder gezondheid, participatie, duurzaamheid en klimaatadaptatie.