Van corona tot Che Guevara: dit was 2020

Januari

Terwijl in China het coronavirus het dagelijkse leven al grotendeels platlegt, dringt het in Nederland nog niet echt door wat voor effect dit zal hebben op onze samenleving - en ook op gebiedsontwikkeling. Zo vervelen bewoners van het Zeeburgereiland in Amsterdam zich kapot: niet vanwege een lockdown, maar omdat de beloofde voorzieningen eindeloos lang op zich laten wachten. In de Haagse Binckhorst vrezen bewoners dat een goed aanbod van publieke voorzieningen er helemaal niet van zal komen (hoewel er volgens toenmalig wethouder Boudewijn Revis geen reden is om bezorgd te zijn).

Ook zijn er zorgen over de manier waarop de energietransitie ruimtelijk vorm moet krijgen in Nederland, een thema dat ook de rest van het jaar op gezette tijden terugkeert. Het voorstel van denktank Denkwerk voor een nieuwe ruimtelijke inrichting van Nederland valt in ieder geval niet in goede aarde bij lector Cees-Jan Pen en oud-hoogleraar Joks Janssen: “De ‘roaring twenties’ van nu vragen niet om planologische nostalgie, maar om eigentijdse en goed werkende ruimtelijke concepten.”

Naast alle zorgen brengen wij in januari de wintereditie van de Gebiedsontwikkeling.krant uit, vol interviews, reportages en onderzoeksartikelen.

Februari

Blijven inzetten op binnenstedelijk bouwen of snel woningen neerzetten in een maagdelijk lege groene polder? De discussie over het versnellen van de woningbouwproductie komt samen in het Utrechtse Rijnenburg. De provincie en gemeente Utrecht willen deze polder gebruiken voor duurzame energieopwekking, maar in de Tweede Kamer en ook daarbuiten wordt hier fel op gereageerd: Rijnenburg is een van de locaties waar snel iets gedaan kan worden aan het oplossen van (een deel van) de woningnood in Nederland. De discussie over de vraag of woningbouwlocaties door het Rijk aangewezen moeten worden of dat de regio hiervoor aan zet is, steekt in februari niet voor het laatst de kop op.

Deze maand is er ook de nodige aandacht voor kwetsbare wijken, inclusief de wederopstanding van de wijkaanpak die sinds 2010 zo goed als verdwenen was. In Breda wordt bovendien data ingezet om beter te weten te komen welke wijk wat nodig heeft. Ook is er de nodige aandacht voor ons kwetsbare ecosysteem, waarvoor het nodig is om normen te formuleren voor natuurinclusief bouwen.

Opvallend is de aandacht voor schoonheid in gebiedsontwikkeling in deze laatste pre-coronamaand in Nederland. Zo pleit consultant René Buck voor een taskforce om de verdozing van Nederland tegen te gaan en de schoonheid van het landschap te beschermen, adviseert ontwikkelaar Geurt van Randeraat ‘gebiedsontwikkeling vanuit verlangen’ en verklaart columnist Hans-Hugo Smit zijn liefde aan de stad. 

Oosterwold - Gemeente Almere 

Maart

Initieel richten we ons in maart op het aanjagen van de woningnood, wat het debat binnen gebiedsontwikkeling domineert. Zo pleiten kleine gemeenten ervoor de miljoenen van het Rijk voor de woningbouwimpuls ook in te zetten voor nieuwbouw in hun gemeenten, maar maakt het verantwoordelijke ministerie van Binnenlandse Zaken duidelijk dat het geld naar die locaties moet vloeien waar de nood het hoogste is. In de Tweede Kamer valt in deze maand ook het V-woord: er wordt gepleit voor de terugkeer van een minister van VROM. De opgaven in het ruimtelijke domein zijn volgens pleitbezorgers zo fors dat meer bemoeienis en coördinatie van het Rijk noodzakelijk is.

Een precaire discussie daarbij is de rol van de grondprijs. Gemeenten zouden daar namelijk te veel voor vragen, wat bouwen onmogelijk maakt. Quatsch, stelt (toenmalig) Deloitte-partner Frank ten Have: "Een wijdverbreid misverstand en onjuiste en tendentieuze beschuldiging."

We ontkomen er niet aan: de coronacrisis. Want net nadat The New York Times uitgebreid aandacht heeft gegeven aan de Almeerse zelfbouwwijk Oosterwold, dringt de ernst van de pandemie ook in Nederland door. We starten daarom het dossier #crisiscollege, waarin vak- en lotgenoten hun visie geven op de gevolgen van de coronacrisis op gebiedsontwikkeling. Co Verdaas, hoogleraar gebiedsontwikkeling, geeft hiervoor de aftrap.

April

April staat bijna geheel in het teken van de coronacrisis en de gevolgen voor gebiedsontwikkeling. Zo wijst Friso de Zeeuw, emeritus hoogleraar gebiedsontwikkeling, op de reflexen die in een crisis te verwachten zijn en op de noodzaak om juist naar de lange termijn te kijken. Annius Hoornstra, voorzitter Vereniging van Grondbedrijven, waarschuwt de vakwereld ervoor de fouten uit de vorige crisis te vermijden.

Ondertussen komt het crisisgevoel er goed in. Zo voorspelt het Economisch Instituut voor de Bouw dat zich een bouwcrisis aandient, ontstaan er twijfels over de gezondheid van steden met hoge bevolkingsdichtheden (en daarmee aan stedelijke verdichting an sich), vergelijkt historicus Hilde Sennema de stad met een sanatorium en kijkt columnist Rinske Brand vanuit een imaginaire toekomst terug op de periode in het verleden waarin mensen nog in steden woonden.

Maar corona manifesteert zich niet alleen in kommer en kwel. In de #crisiscolleges is ook meteen aandacht voor noodzakelijke veranderingen om bijvoorbeeld het leven in de stad op termijn te verbeteren. Zo legt adviseur Frans Soeterbroek bloot waar het volgens hem echt om draait, namelijk een systeem dat fundamenteel moet veranderen en bewoners serieus moet nemen in gebiedsontwikkeling. Socioloog Richard Florida wijst op fysieke veranderingen in de stad die het stedelijke leven weer op gang kunnen helpen, en Jos Gadet (hoofdplanoloog gemeente Amsterdam) laat zien dat de coronacrisis juist het grote economische en sociale belang van de stad aantoont. Zijn devies: we moeten de stad niet opgeven, maar juist versterken. 

Op het eerste gezicht is het opvallend hoe snel de coronacrisis leidt tot lucide reacties om de gevolgen te bezweren. Maar BNA-directeur Fred Schoorl wijst er in zijn bijdrage aan de serie #crisiscolleges terecht op dat al die denkers en schrijvers de coronacrisis vooral inzetten om bekende stellingen kracht bij te zetten.

De coronacrisis wordt ook als reden opgevoerd voor uitstel voor onbepaalde tijd van invoering van de Omgevingswet, wat direct leidt tot een nieuwe discussie over de haalbaarheid én noodzaak van deze ambitieuze wetswijziging. Co Verdaas grijpt deze ontwikkeling met beide handen aan om het belang van de wet nog eens uitgebreid voor het voetlicht te brengen (in mei blijkt dat deze nieuwe wet op 1 januari 2022 alsnog in werking treedt).

Mei

Omdat de pandemie nog verre van voorbij is, volgen in mei nog vele nieuwe #crisiscolleges. Woningmarktonderzoeker Jannes van Loon wil dat we juist nu de woningnood aanpakken, Co Verdaas constateert dat groen geen restruimte meer is, onderzoeker Els Leclerq ziet met lede ogen aan dat ook de openbare ruimte gevaar loopt, en architect Bart Mispelblom Beyer schetst het perspectief van gezonde gebiedsontwikkeling als de storm van de coronacrisis is gaan liggen. De redactie van Gebiedsontwikkeling.nu helpt de vakwereld (en menig ander, zo blijkt uit de populariteit van dit artikel) aan de nodige verstrooiing met haar 11 tips voor spellen in tijden van corona.

Maar, virus of geen virus, de wereld draait door, de druk op de woningmarkt blijft toenemen, terwijl de woningbouw op nieuwe vertragingen stuit, zoals de stikstofkwestie en de noodzaak van hervorming van de landbouwsector. Ook het aanbod voor ouderen blijft teleurstellend laag, terwijl de vraag zeer hoog (en urgent) is. Hoogleraar Peter Boelhouwer pleit daarom voor de bouw van tijdelijke woningen als lapmiddel tegen de woningnood. Ook als Stichting Kennis Gebiedsontwikkeling (waar Gebiedsontwikkeling.nu onder valt) zitten we niet bij de lockdown neer. Zo publiceren we deze maand onze zomereditie 2020 van Gebiedsontwikkeling.krant.

Koeien in het weiland - Leon Ephraïm 

Juni

Steeds duidelijker komt de lange termijn van de gevolgen van de coronacrisis voor gebiedsontwikkeling in het vizier. Zo zijn er redenen om te denken dat veiligheid, groen en mobiliteit een meer prominente plek krijgen. Duidelijk is in ieder geval dat gezondheid en gebiedsontwikkeling steeds vaker in één adem genoemd worden. Ook pregnante maatschappelijke thema’s als sociale duurzaamheid, racisme en segregatie komen steeds nadrukkelijker naar voren in het gesprek over de toekomst van gebiedsontwikkeling. Om enige orde in de chaos te creëren, maken SKG-directeur Tom Daamen en hoogleraar Co Verdaas de balans op van de lessen die uit de coronacrisis te leren zijn.

Juli en Augustus

Begin juli neemt minister Kajsa Ollongren van BZK de publicatie van Friso de Zeeuw en Co Verdaas in ontvangst waarin zij een nieuw sturingsconcept voor de inrichting van Nederland bepleiten. Zij zien een belangrijke rol voor de regio's waarin maatschappelijke organisaties, publieke partijen en marktpartijen samen langjarige investeringsagenda´s (RIA’s) opstellen. In deze visie heeft het Rijk de mogelijkheid in te grijpen als partijen in de regio er samen niet uitkomen. En hoewel het idee van de RIA’s later in het jaar door de Tweede Kamer wordt overgenomen, is niet iedereen onverdeeld positief over de voorstellen van De Zeeuw en Verdaas.

Omdat vakantie vieren in het buitenland geen aanrader is, organiseren we op Gebiedsontwikkeling.nu een tour langs interessante gebiedsontwikkelingen in Nederland. Onder reisbegeleiding van een bonte selectie auteurs gaan we op bezoek in Groningen, Monnickendam, Amsterdam, Nijmegen, Almere, Leusden, Tilburg, Voorschoten, Rotterdam en Terneuzen. Die laatste, van de hand van treurtrips-expert Mark van Wonderen, mondt uit in het best gelezen artikel van 2020 op Gebiedsontwikkeling.nu.

September

Omdat in september het aantal coronabesmettingen relatief laag is, komen reguliere onderwerpen als de woningnood weer nadrukkelijker op de agenda. Zo pleit stadsgeograaf Cody Hochstenbach voor een serieuze aanpak van dakloosheid, blijken hoge grondprijzen niet de oorzaak van trage woningbouw en bekritiseert stedenbouw-icoon Riek Bakker het onzalige idee van woningen bouwen op te slappe grond. 

Hoogtepunt van de maand voor gebiedsontwikkelaars is de presentatie op 11 september door het kabinet van de langverwachte Nationale Omgevingsvisie (NOVI). Daaruit blijkt dat de nationale overheid weer een actieve rol wil spelen bij de ruimtelijke ordening en gebiedsontwikkelingen in Nederland. De visie spreekt onder meer over de oprichting van een Rijksontwikkelbedrijf en de selectie van 14 gebieden waar het Rijk (meer) de regie neemt bij de ontwikkeling.

Fietsers kruispunt - Wikimedia Commons / Mark Ahsmann  

Oktober

In oktober kan het rapport ‘Toegang tot de stad’ van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) op de nodige aandacht rekenen, aangezien zij in het rapport de noodklok luidt over de toegankelijkheid van voorzieningen voor een toenemende groep stadsbewoners. Frans Soeterbroek mist een handelingsperspectief hoe hier verbetering in te brengen en besluit dit vervolgens zelf op te schrijven.

Ook de queeste naar de creatie van maatschappelijke meerwaarde door gebiedsontwikkelingen krijgt serieuze trekken. Platform31-projectleider Maarten Hoorn legt uit hoe je maatschappelijke initiatieven een plek geeft in een gebiedsontwikkeling, en ook het Rijk zoekt naar manieren om zijn gronden en gebouwen in te zetten voor maatschappelijke meerwaarde.

Natuurlijk is klimaatverandering geen subject non grata op Gebiedsontwikkeling.nu. De in de strijd daartegen cruciale energietransitie kent alleen pas in oktober zijn hoogtepunt als de voorlopige Regionale Energie Strategieën (RES’en) worden ingeleverd. Direct daarop ontstaat discussie over de ruimtelijke inpassing van al die ambities. Tegelijkertijd laat de casus van het Zuid-Limburgse Bergen zien hoe een RES wél ingepast kan worden in gebiedsontwikkeling.

November

In het najaar komt het thema biodiversiteit nadrukkelijk naar voren. Uit onderzoek blijkt dat juist steden essentieel zijn voor herstel van wereldwijde biodiversiteit, ontwikkelaar Synchroon neemt biodiversiteit als uitgangspunt in gebiedsontwikkeling en de veelgelezen casus Pijnacker laat zien hoe dit in praktijk te brengen.

Daarnaast nemen we een voorschot op de toekomst met onze analyse van alle beschikbare partijprogramma's. Ter relativering van ons vakgebied (of ter waarschuwing voor onze onbekendheid in Den Haag) alvast deze spoiler: slechts één keer valt het woord 'gebiedsontwikkeling' in de concept-verkiezingsprogramma’s van de zeven partijen die het hoogst staan genoteerd in de peilingen.

Gelukkig is Gebiedsontwikkeling.nu er nog om de vinger aan de pols te houden. Joop de Haan (stadssocioloog) en Derk van der Laan (sociaal geograaf) trappen deze maand namelijk hun nieuwe rubriek af: ‘Wat vinden Haan & Laan er eigenlijk van?’, waarin zij gebiedsontwikkelingen recenseren. Ook lanceren wij de nieuwe projectenkaart van Gebiedsontwikkeling.nu, inclusief de optie voor partijen om hun eigen project toe te voegen.

December

Van mobiliteit en klimaatverandering via woningbouw en ruimtelijk beleid: zoals het een goede jaarafsluiter betaamt, komen in december zo goed als alle grote thema’s van gebiedsontwikkeling voorbij. Zelfs de coronacrisis blijft niet ongenoemd.

Tegelijkertijd biedt de afsluitende maand ook diverse hoopvolle signalen voor het nieuwe jaar. Wat te denken van een casus van een sociaal-inclusieve wijk, of een project waarin sociale duurzaamheid centraal staat? Onze vaste columnist Ellen van Bueren legt afsluitend de bal bij de lezer. Willen we werk maken van de grote maatschappelijke transities, stelt zij, dan zijn er geen revolutionaire boegbeelden á la Che Guevara nodig, maar de Hollandse polderaanpak. "Dan hoeven we niet langer op de held te wachten, maar kunnen we zelf bijdragen met kleine stappen." Om Che te parafraseren: viva tu revolución!

Kerstkaart Hart van Zuid - Arttenders 

Cover: Amsterdam -> Photo by Azhar J on Unsplash